Nefret

Nefret adaletsizliği tetikler, adaletsizlik de şiddeti.

Nefret sözcüğü ağzınızdan çıktığında, düşma­nı ortadan kaldırılası bir varlık ola­rak tanımlamış olursunuz. Bugün Türkiye'de aklı başında gibi görünen pek çok insan, demok­ratik bir ülkede nefret suçu’ sayılabilecek söylemlerde bulu­nuyor, nefret konuşmasını çoğaltıyor. Sokaktaki vatandaşın ‘karadonlu/kıllı’ veya ‘göbeğini kaşıyan adam’ olarak aşağı­landığı, hikâyesinin ve dolayısıyla yapağı seçimin önemsizleştirildiği ayrımcı yaklaşımlar, gazete köşelerinden üzerimi­ze püskürtülüyor. Bu söylem, toplumun Batılı tüketim ve yaşama biçimini içselleştirmek yoluyla üstünleştiğini düşü­nen kimi kesimlerinde hemen mâkes buluyor ve kente son­radan gelen, düşük gelir seviyesinden insanların veya kimi- leyin cami cemaatinin bir öfke nesnesine dönüştürülmesi­ne yol açıyor.

Örnek mi istiyorsunuz?


İstanbul’un Bağdat Caddesi’nde yürümekte olan ba­şörtülü, varlıklı ve eğitimli bir kadın ensesine aniden inen şaplakla irkildi. Ne olduğunu anlamaya çalışırken, az önce kendisine kötü kötü bakan altmış yaşlarında modern bir Cumhuriyet kadını’nın koşarak uzaklaştığını fark etti. Ca­nının acısına mı yansındı, yoksa hemcinsinden gördüğü şiddete mi?

Buna benzer sayısız örnek verebilirim. Bunlar benim nef­ret mağdurlarından birebir dinlediğim öyküler. Bu olayda dikkat çeken şey şu: Öfke duyulan nesnenin (başı örtülü ka­dın) özgüveninin (Şuna bakın, caddede nasıl da rahat yürü­yor ! Burası bizim bölgemiz, sen burada ne arıyorsun?), aşı­rı derecede kutuplaşmış politik zeminde muhatabında ya­rattığı tehdit algısı. Benim topraklarımda kendine bu kadar güvenerek yürüyebiliyorsan, buralar artık benim toprağım değil demektir. Aman Allah’ım! O zaman ben topraksız ve kimliksiz mi kalacağım?

Bu tehdit algısı içimdeki küçük diktatörü açığa çıkarı­yor. Bana benzemeyenin beni yok edebileceğini düşündü­ğüm anda, onun ensesine bir şaplak indirmek meşrulaşıyor.

Tehdit algısını besleyen ana damarlardan biri de, ‘nefret konuşmaları.’ Toplum önünde serdedilen ve daha güçsüz ol­duğu düşünülen grupları hedefleyen bu konuşmalar, hedef­lediği grup veya kişiyi aşağılayarak onun kişiliğini rencide ediyor. Hedefteki kişi, böylece kendisini daha değersiz, ruh­sal açıdan daha sıkıntılı ve özgürlüğü kısıtlanmış birisi ola­rak hissediyor, öte yanda, hayatını ancak otoritenin diline bitiştirerek var olabilen bir kesimin, muhayyel düşmana şid­det göstermesini kolaylaştırıyor.

‘Düşman üretme ideolojisi/ Türkiye’de başımıza ne ço­raplar örmüş birlikte izliyoruz. Nefreti bir politik aygıt ola­rak kullanmak suretiyle, sözüm ona doğru amaçlar uğruna karanlık eylem ve cinayetlerini meşrulaştırmaya çalışanlar, bugün bir bir yargı önüne çıkarılıyor. Sağa sola parmakla­rını çevirerek bulanık suda hain avlayanların, bu ülkeye ve millete ne denli derin bir ihanet içinde oldukları gün yüzü­ne çıkıyor.

Nefret eden, tedaviye muhtaçtır. Nefretin sahibi, kendi içindeki kötülükle yüzleşmekle iyileşebilir ancak. Kem âlet (nefret) ile kemâlât olmaz.

Kaynak:

Kemal Sayar - Herşeyin Bir Anlamı Var

Devamını Oku »

Ailenin Hicreti



Aile sözcüğü köken olarak Arapça’dan gelmekte. Kav­ram semantik olarak, iki noktaya işaret ediyor: Biri, bir­birlerine çok yakın olan insanların oluşturduğu ilişkiler dünyası; diğeri de en geniş anlamı içinde, ihtiyaçların gi­derildiği yer anlamı taşımakta. Dolayısıyla aile hakkında konuştuğumuzda, biz aynı zamanda kadın ve erkek, anne ve baba, erkek ve kız kardeş, dedelik ve ninelik, çocuk ve torun, amca ve dayı, hala ve teyzeyle alakalı olan mah­rem ve namahremin düzenlenmiş verili ilişkiler dünyası hakkında da konuşuyoruz demektir. Fakat aynı zamanda bunlarla birlikte bir hiyerarşi, bir statü, kendine has bir ilişkiler örgüsü ve bundan da daha önemli olan; bir dini değerler evreninden bahsediyoruz demektir.

Unutmamak gerekir ki kadın ve erkek olarak insan de­nen varlık, imtihan edilmek üzere yeryüzüne aile dediği­miz bir form içinde gönderilmiştir. Dolayısıyla bu form, bu formun içindeki iki insanla ilgili muhtevasındaki iliş­kiler “âlemi” olarak aile insanın sınama yanılması, yani Hz. Adem ve Hz. Havva'nın “görücü usulü” yada “flör­te” dayalı tecrübeleriyle inşa ettikleri bir dünya değildir. İlişkilerinin hangi zeminde, “eşitlik” yoksa “adalet” zemi­ninde mi süreçlendirileceğine, karar veren onlar olma­mıştır. Aile insan için verili özelliğe sahiptir: ona şekil ve muhtevasını insanın tecrübesi vermemiştir. O bütünüyle din tarafından inşa edilmiştir ve dine ait bir kurumdur.

İnsanın iki türü olarak kadın ve erkek arasındaki bütün ilişkiler; bu ilişkilerin zemini, mahiyeti ve anlamı, bu iliş­kilere kalpleri birbirlerine ısınsın diye bir lütuf olarak nikâhla(elbette ki bu “resmi” nikah değil çünkü onun böyle bir gücü asla olamaz) katılan sevgi bağı, ilk defa bu form içinde dünya şartlarından bağımsız şekilde düzen­lenerek dünyaya gönderilmiştir. Bu yüzden yeryüzünde- ki bütün toplumlarda biz “aile” denen birliktelik biçimini buluruz. Bu özellik, beşerin paylaştığı ortak temellerden biri olmasıyla önem taşır. Bundan olacak ki, toplumsal bütün yapılar içinde toplumun değişimine en çok dire­nen unsuru ailedir. Toplum değişirken, aile değişime kar­şı bütün imkânlarını kullanarak direnir. Bunu, kendine ait her türlü değeri, aşırı şekilde sahiplenerek yapar.

IV

Aileyi; sadece geçmişi eleştirerek kendini haklı çıkar­maya çalışmaktan şimdilik başka bir şey ortaya koya­mamış ve koyması da asla mümkün olamayacak sözüm ona kadının “eşitlik" ve “özgürlük" talebine; bunun bizim Müslüman kesimdeki “töre cinayetleriyle" desteklenen oryantalist yankısı sayacağımız kadının ezilmişliğine; bu­nunla birlikte erkeğin, maişet temini adı altında kurnazca meşrulaştırmaya çalıştığı, İslâm'ın övdüğü ticaretle daha kapitalizmi birbirlerinden tefrik edemediği - daha doğ­rusu etmek istemediği mi demeliyiz - iktisadi faaliyetine kurban veremeyiz. İkisinin de bugün vardığı yer, büyük bir hüsran ve trajedidir; zira birini feminism, birini de kapitalizm teslim almış haldedir. Biri feminizmden hare­ketle erkeği ötekileştirmekte ve ötekileştirmeden düşün­ce üretememekte; diğeri de nasipsiz bir akılla, kapitaliz­mi İslâm ileştirmekten başka bir şey yapamamaktadır.

Aile; günümüzün iki önemli düşüncesini temsil eden ancak meşruiyetleri daha başlangıçtan itibaren tartışma­ya açık olan bu eğilimlerle birlikte değerlendirilemeyecek kadar azizdir. Bu “geleneksel aileyi" kutsamak değildir; onun içinde zamanın getirdiği deforme olmuş ilişkile­ri onaylamak demek de değildir. Nedir geleneksel aile; mahiyeti farklı bir ilişkiler dünyası mıdır; yoksa genelde basite indirgendiği gibi, “nüfus adedi” üzerinden anla­şılmaya çalışılan bir yapı mıdır? Geleneksel aile derken, kişisel olarak, şunu anlamaktayım: mahremiyetin, edebin ve güvenliğin, ama her türden güvenliğin yeniden üre­tildiği, yaşam biçimi kılındığı bu yolla üyelerine aktarıl­dığı ve sadece yine bu yolla “ötekilere” örnek olduğu bir aile. Yani içinde hem yetim ve hem de öksüz olan Hz. Muhammed (sav)! büyüten, ona sevgi, kol-kanat geren bir aile.

Çocukluğundan itibaren, sıkıştığında yeğeninin yanı başında beliren bir amca ve onun bu görkemli gö­revini anlayışla karşılayıp kolaylaştıran bir amca hanımı. Onun yerine döşeğinde yatarken, canları canına kurban ettiğimiz amcaoğlu ve diğerlerini” de ayrıca saymaya gerek yok. Açıkçası yaşlandığımda huzur evinde ölümü beklemeyi; torunlarımın da kreşlerde büyümesini iste­miyorum. Bunlar insani var oluşumuzun ve Rabbimizin yücelttiği akrabalık bağlarının tabiatına, bu bağların fıt­ratına aykırıdır. Müslüman toplum tahayyülümde yaşlı­larını huzur evlerine, sakatlarını hastanelere, çocuklarını kreşlere, ellerinden iş gelenleri de bürolara/fabrikalara gönderen bir toplumun yeri bulunmuyor. Bunların, bize önerilenlerin dışında "Müslüman'ca” bir tarzda düzen­lenmesini hayatı İslâmîleştirmek olarak anlıyorum; ikti­dar sahibi olmanın yolu buradan geçmekte, gerisi ancak bundan sonraki ikincil önemi ifade ediyor.

Geleneksel aile modeli bizim daha kaybetmediğimiz, ama trajik bir şekilde hızla çözülen, çözülürken bütün fertlerini ve toplumu sersemletici bireylere dönüştüren bir model olarak önümüzde duruyor. Onu 21. asrın dün­yası karşısında bir imkâna, bir savunma mekanizmasına, Kuran'ın ifadesiyle bir "karargâha” tekrar dönüştürmek mümkün. Bir tekrardan değil, bir restorasyondan bah­sediyorum. Bunu bir çağrı olarak anlayabiliriz. Bir kere bu aile modeli kendi formu içinde en azından "bölünen” hasta kişilikli insanlar/nesiller yetiştirmediğinden do­layı dikkate alınmayı hak ediyor. Önümüzde duran aile modellerini ve bunların hâsıl ettiği ruhsal sorunları olan nesilleri tecrübe ederek görüyoruz.

Çekirdek aile sadece ruhsal yapısı sorunlu insan modeli yetiştirmiyor; aynı za­manda "gay aile” "lezbiyen aile”de tekil ailenin evriminin vardığı sonraki durakları temsil ediyor. Unutmamak ge­rekir ki çekirdek aile ulus devletin aile modelidir; bu dev­let bu aile modeli üzerinde gelişti ve kendine meşruiyet buldu. "Siyasal toplum” karşısında güç verip bizi ayakta tutan bir aileye/aile ilişkilerine ihtiyacımız var. Tüke­tim toplumuna karşı direnç gösteren; kendi geleneksel değerlerinden hareket ederek ihtiyaçlarını belirlemeye çalışan bir aile; süper marketin ajanı olmayan bir kadın; evde bereket tükendiğinden geçinemiyorum diye sızla­narak kapitalizmin haramlarına batmış bir erkek; sonu gelmez ihtiyaçların sahibi olmuş bir çocuk.

Müslümanlar şimdilik yeteri kadar sofistike olmamış “ham” talepleriyle sadece tüketim toplumunun parçası olmadıklarım, aynı zamanda bir gün bu taleplerin kendilerini ve kendi Müs­lümanlıklarını da tükettiğini göreceklerdir. Kadınlığı ve erkekliği olduğu kadar, işi de modern bilginin ve hayatın dışındaki imkânlarla yeniden anlamlandırmak zorunda­yız. Bize bu hususta ne eşitlikçi ideolojinin ne de kapi­talizmin uzmanlarının söyleyecek meşru şeyleri bulun­muyor. Eğer ailenin önemine, onun bizim Müslüman'ca yaşamamızın imkânlarını güvenceye almasını ve ahreti­mizle ilgili bu dünyadaki işlevine inanıyorsak, kadınlığı­mızı ve erkekliğimizi olduğu kadar işimizi de aileye ve onun değerlerine göre yeniden düzenlemenin yollarım aramalıyız.

Bu nedenle günümüzde çok tartışılan haliyle, kadının hangi kıyafetiyle kamusal alana katılması mese­lesinden önce tartışılması gereken,Müslüman erkeğin modern kamusal alanda yaşadığı trajedidir; haramların yaklaştırılıp helallerin uzaklaştırıldığı bu alanda uğradı­ğı kişilik bölünmesidir; İslâm'ı neden temsil edemediği ya da İslâm'ı yeni temsil etme biçimidir; giderek hızla uğradığı güven kaybıdır; ve en korkuncu “emin" vasfı­nın uğradığı müthiş aşınmadır. Aynı şeyleri Müslüman kadm örtüsünün altında bir kez daha yeniden yaşamak isteyip istemediğine ancak bundan sonra karar vermeli­dir. Unutmamak gerekir ki kamusal alan “köy meydanı” değildir; o asla tarafsız olamaz.

........

IX

'Sağlığının korunması, bakımının sağlanması, eğitimi­nin tamamlanması; kadının annelikten “geri çekilmesi" ve böylece anneliğin fakirleştirilmesi aslında çocuğun artık uzmanlık alanlarının nesnesi olduğuna işaret eder. Çocuk bakım kitaplarının ve yeni uzmanların üstlendi­ği işlev, bundan böyle “aile-dışı” bir müdahale ile karşı karşıya olduğumuzu gösteriyor. Bunların sağlık, hijyen, pedagoji meseleleri şeklinde isimlendirilmesi sadece bir kamuflajdır. Nasıl ki, evlilik bir “görev” olmaktan çıkarak bir “tercih” haline geldiyse, insana ve Müslüman'a ait bir­çok hususta mahrem olmaktan çıktı, bilgilendirme adına sağlık hijyen meselesi halini alarak kamusal alanda aleni­leşerek kabul görmekte.

Günümüzde çocuk ve çocuk yetiştirme meselesi bir bilgi ve bilgilenme meselesine indirgenmiştir. Çocuğun, aile içi kültürle gelen bakım ve büyütülmesi meselesi; ah­lakın, edebin, mahremiyetin ve dinin meselesi olmaktan giderek çıkmakta, zira yukarıda sözünü ettiğimiz üç hu­sustan dolayı anne ve baba bu işte artık yetersiz bulun­maktadırlar. Trajik bir şekilde onlarda kendilerini pey­gamberin sünnetinden bahsetmelerine rağmen çelişkili bir şekilde peşinen çaresiz ve yetersiz sayabilmektedirler. Modern bilimler çocuk hakkında annelik ve babalığı tec­rit eden bilgi hâsıl ettikçe, anne ve babalığında çocuğun yetiştirilmesi hususundaki rolleri o nispette azalıyor. Ço­cuğa karşı olan görevlerinin ne olduğu hususunda tered­dütler çoğaldıkça, aynı zamanda ailenin de içi boşalıyor.

Bu yüzden de batıda 20. asrın yarısından, biz de ise yak­laşık 20. asrın bitimi arifesinde “uzmanlar" artık “ebevey­nin eğitimi yada ‘aile içi eğitim" yoluyla çocuk bakımına ilişkin “yolları” bilimin ışığında düzeltmeye başlamışlar­dır. Evlenmek kadar anne ve baba olmanın da uzman gö­zetiminde bir eğitim sürecini gerektirdiği fikri eğer anne ve baba olmaya daha hazır değillerse- kim buna karar verecek belli değil- çocuk sahibi olma ertelenebilir bir mesele hâline gelebiliyor.

Böylece evlenmek kadar çocuk sahibi olmakta artık deneme yanılmanın neticesine bağ­lı bir kararı gerektirmeye başlıyor. Bundan böyle çeşitli sebeplerden dolayı anne ve babalığa uygun olmayanla­rın “bilimsel ölçüler içinde” ayıklanmasına uzmanların karar vermesi kolaylaşmış hale gelmektedir.Dolayısıyla uzmanların artık anne ve babalığı yaşanması değil, öğre­tilmesi gereken bir meseleye dönüştürdüklerini görürüz. Aslında bu uzmanların düzenlediği ve yönettiği bir top­lumsal yapıda anne ve babalığı, ait olduğu mahremiyet ve duygu dünyasından çıkarıp profesyonelleştirmekle neti­celenmektedir.

Uzmanların sürekli müdahale ederek dü­zenlediği ve bilgilendirdiği aile, mahrem bir alan olmak­tan çıkarak klinik çalışmalarının merkezi haline geliyor. Burada tesettürlü ya da tesettürsüz uzmanların çalışması bu gerçeği değiştirmiyor; Çocuk bu ortamda büyütülmeye çalışıyor; ama asla anne ve babanın bu tecrübe içinde elde ettikleri bilgiyle değil hele geleneğin hiç değil, sade­ce uzman bilgisiyle.

Allah'ın lütfedip verdiği değil; yapılmasına karar ve­rilerek dünyaya getirilen çocuk, bakımı yine uzmanların lütfuyla gerçekleştirilen bir üretimin nesnesi olarak de-ğerlendirilmekte. Kadın çalışma hayatına atıldıkça uz­manların sayısı ve müdahalesi artmakta; iş hayatındaki başarının sürekliliğinin imkânı, kadının çocuğunun ba­kımıyla ilgili yükten kurtulmasını gerektirmekte. Bu bağ­lamda değerlendirildiğinde, kadın hakları gerçekte aileye müdahale hakkını kendinde bulan ve onu idare etmeyi içeren bir uzmanlar programını meşru, hatta bir ihtiyaç haline getiriyor. Bu nedenle kadının hak arayışının man­tıksal neticesi kreş talebiyle sık sık gündeme gelir. Yoksa doğum yapmak, çocuk emzirmek, çocuğuyla birlikte ol­mak gibi gerçekte “kadınsı/ dişil”, yani anneliğe ait kimliksel taleplerle ortaya çıkmıyor. Burada bizzat kadının hakları sözcüğünün kavramsallaştırılırken bile, biyolojik yapıdan ne kadar çok ayrıştırıldığını, bağımsızlaştırıldı­ğını görürüz.

Anneliğin içinin boşaltılarak “fakirleştirilmesinin” ne­ticesinde, çocuk bakımının kendi başına bir profesyonel­lik alanı ve neticede de bir endüstri haline gelmesi, her şeyden önce çocuğu kamusal alanın, dolayısıyla devletin ve ekonominin bir parçası yapmıştır. Bu Müslümanlar ci­hetinden daha başlangıçtan itibaren, Allah'a karşı sorum­lulukları ve özgürlüklerinin tehdit altına girmesi, mahre­miyetin içerik olarak dönüşmesi ve dolayısıyla yok olması demektir. Müslüman kadının iş hayatına katılması bugün ekonomik olmaktan çok, İslâm dışındaki “ideolojik” etki­lerdendir.

Artık evliliği, çocuk doğurma ve yetiştirmeyi bir profesyonellik olarak gören eğitimli Müslüman ka­dın, “öteki” olarak gördükleriyle bir boy ölçüşme, kapi­talizmin ortak kulvarında yarışa girme arzusunu İslâmî bir form içine yerleştirerek meşrulaştırmakta, bununla birlikte anneliği ve çocuk yetiştirmeyi doğal bir durum olmaktan çıkartarak uzmanların alanına terk etmeyi de­nemektedir; ürkek, sıkılgan ve nasıl bir “suç” işlendiğini bilmekten gelen bir mahcubiyetle. Bugün İslâm adına ya­pılan hak arama mücadelesi kadını kendi biyolojisinden kopartarak bize “ötekiler” tarafından yapılmış bir kadın ve kadın hakları portresi çiziyor. Oysa Müslüman ka­dının yapması gereken, “karargâhını” terk etmemesi ve anneliğin “fakirleşmesine” asla müsaade etmemesiydi. Kirlenen denizlerin bir gün kıyılarımızı terk ettiği gibi, bugün aile de bu nedenle hicret'e hazırlanıyor.

X

Kainatta her şey çiftiyle mevcuttur;biri diğeri olmadan kendini tanımlayamaz.Yaratılış silsilesi göz önüne alın­dığında erkek makrokozmozu temsil ediyorsa, kadın da mikrokozmozu temsil eder. Ancak bunlar bir başları­na kendilerini tanımlama imkânına sahip değildir; ama buna rağmen ikisi de kendini tanımlamak gibi bir ihtiyaç içinde bulunur. Çağdaş bireyci telakkiye ters gelse de bu karşılıklı varoluşsal bağımlılık ilişkisinde kadın erkeğin yarısını temsil eder; kadın olmadan erkek, erkek değildir. Erkek kadınla tanımlanır. Kadınla erkek ya da eril ile dişil arasındaki ilişki dünya ile sema arasındaki ilişkiye benzer. Kozmozda olanları nefiste, nefiste olanları da kozmozta bulmamız bundandır.

İslâm'ın zaman algısı güneş ve ay olmak üzere iki koz­mik varlık üzerine kuruludur: Müslüman zamanı üstün­de yaşadığı dünyanın bunlarla olan ilişkisi bağlamında anlamlandırılır. Gündelik hayat olan "şimdiyi” belirle­yen güneştir: Geçmişi ve geleceği dönemleştiren, yani "ömrü” belirleyen ay'dır. Modern muhayyilenin kadın ta­savvuruna aykırı düşse de kadim kültürler kadının ev, ay ve erkekle dünya dolayımında birbirlerini çağrıştıran bir ilişki içinde bulunduğunu söz konusu etmişlerdir.

Dünya katmanında erkek ve ay müzekkerdir, yani aydınlatıtandırlar: oysa kadın güneş gibi müennestir. Evde kadın hâkimiyet sahibi olarak bu rolüyle bulunur. Bu hakkı ona sağlayan mahremiyetin uzamıdır. Bundan olacak ki, as­lında kadın tesettürle kendini dünyaya kapatmaz, tersi­ne bunu yaparken ayın kendini dünyaya açtığı gibi o da mahrem olana kendini açar.

Kadın ve ay arasındaki ilişki mahiyeti kozmik olan muamma dolu bir ilişkidir. Kadim Grek insanına göre ka­dın tabiata benzer; irfanî geleneğin büyük yorumcularına göre de kadın “müteşabih”tir. Dünyadaki bütün kültür­lerde ayla, fakat bilhassa ayın on dördüyle kadın güzelliği arasında bir ilişki kurulduğunu görürüz. O dünyaya ait zamanın ay olarak dönemselleştirilmesini ilk gözetleyendir. Bu ilişki içinde ayın geçirdiği safhaları aynı zamanda kadının da yaşadığına inanılır. Bunu zaman olarak harici, biyolojik olarak dahili bir tecrübenin uyumu olarak gö­zetler: bedenin yaşadığına bizzat kendisi şahitlik yapar.

Bu kozmik zamanın biyolojik bir varlıkta kendini açığa vurmasıdır. Kadın zamanın bu türünü mahrem mekanda temsil ederek erkeğe duyurur: ay yüzünü dünyaya, kadın da kendini erkeğe kapatır. Nutfenin beşer halini alması kozmik zamanın on kameri ayma denk düşer. Kadim kül­türlerde bu yüzden hamilelik, kameri takvim ve ebe ay- rıştırılmaları mümkün olmayan üçlü bir yapı teşkil eder. Bununla özne ile nesnenin birbirleriyle uyumlu ilişki içinde oldukları bütüncül bir epistemoloji kurulur. İnsa­na dair bilginin aynı zamanda bu kendini üzerinde inşa ettiği temeli teşkil eder. Bir ebenin çocuk doğurtmasın­daki sırrın, doğum yapan anneye gösterdiği kozmik du­yarlılık ile sahibi olduğu beşeri ilmin uyumunda yattığına şahit olunduğunda ancak bu anlaşılabilir.

Doğum ile ölüm arasındaki dünyevi ilişkide bu kadın, modern tıbbın yaptığı gibi doğum sırasında çocukta anneyi birbirlerinden yalıtarak araya kendini ikame etmez. Temsil ettiği epistemolojinin tabii hâsılası olarak, doğu­mu ölüm sebebine dönüştürerek bir tehdit aracı haline getirmediğinden, modern tıbbın yaptığı gibi beden üze­rinde egemenlik kurarak onu mülkiyeti hâline getirmez. Doğumu ölüm gibi tabii bir hâl olarak kendi kozmik “vaktine” iade eder ve anneyle çocuk arasından çekilir. Böylece nutfe için hapishaneden kurtuluşun sevinci olan annenin doğum sancısını ayrıştırılması imkânsız bir bü­tüne dönüştürür. Ay bir kez daha kadına erkeğin öteki olmadığını, kendini her şeyiyle apaçık dünyaya gösterdiği on dördü haliyle hatırlatmada bulunur. Bu müzekkerin ideolojilerden aldığı intikamdır.

Abdurrahman Arslan - Sabra Davet Eden Hakikat,syf:303-307;316-321

(,Eğitim Yazıları, 2007, sayı 11)



Devamını Oku »

Modern Dünyada Aile



Aile kendisi hakkında çok şey söylenecek hususiyete sahip bir sosyal dünyadır. Ama ailenin ilk defa mahiyet itibariyle tartışma ve eleştirinin konusu olmaya başlama­sı Rönesans sonrası tarihe dayanır. Zira bu dönemden aile itibaren ilk defa dinin konusu ve ilgi alanı olmaktan çıkartılarak modern devletle beraber siyasetin konusu yapılmış, siyasetin kendi “nesnesi” olarak üzerinde ko­nuştuğu bir “yapı/kurum” haline getirilmiştir. Modern devlet birçok şeyde olduğu gibi onu da sözüm ona kendi koruyucu kanatları, açıkçası hegemonyası altına alarak kontrol etmeye başlıyor.

Sosyolojinin ajanlık yaptığı bü­yük yardımla muhtemelen tarihte ilk defa aile siyasetin nesnesi olmak üzere bilim ve modern devlet tarafından “toplum” denen yeni icat içindeki sosyal bir kuruma in­dirgenerek tanımlanıyor. Yine tarihte ilk defa aile bu dö­nemde planlanabilecek bir “şey” olarak görülmeye başlı­yor; çekirdek aile modeli bu tasavvurun bir ürünü olarak ortaya çıkıyor.

Çekirdek aile bu nedenle sadece aile fert­lerinin sayısı bağlamında tanımlanamaz bir model hu­susiyeti taşır. Sosyal ilişkileri cihetinden ele aldığımızda çekirdek aile özel bir dünya olarak kendini topluma kar­şı kapalı tutar; bu onun yapısal hususiyetini teşkil eder. Kendini kamusal alanda sürekli görünür kılar, bu haliyle aşırı şeffaf sayılır. Fakat sosyal ilişkileri, duygusal bağları cihetinden aynı zamanda kendi içine kapalı bir dünyayı temsil eder.

Her ideoloji gibi sosyoloji de; başlangıcından itibaren İslâm'a göre bir meşruiyeti olmayan, bugün ise açıklama hususiyetini varsa bile yitirmiş bir kategori olarak aileyi “ataerkil” şeklinde tanımlamıştır. Hatta artık açıklayıcı işlevini kaybetmiş olsa bile günümüzün liberal demok­ratik zihniyeti bireyin özgürlüğü bağlamında bu ataer- killiğe karşı çıkarak sorun çözücü bir siyasal araç olarak kullansa da Müslümanların buna şaşmaması gerekiyor. Zira Müslümanlar yaşananlardan ders çıkartacak kadar yeterli bir tecrübeye artık sahip durumdadırlar.

Bugün “Tanrının ölümü nün ya da “ataerkil ailenin” dağılma­sının insanı daha özgür ve bağımsız hale getirmediğini yaşanan uzun ve yoğun bir tecrübenin neticesinde öğ­renmiş bulunuyoruz. Yine biliyoruz ki, dinin hayattan çe­kilişi insanı bilim uzmanlarının parçalanmış dünyasında yaşamaya mahkum ederken aynı zamanda aileyi de iki asırdan beri “şifa” bulmak üzere yeni tüketim nesnele­rinin tecrübe alanı haline getirdi. Bu dünyanın içindeki Müslümanlar şimdi hakkında fazla tefekkür etmedikleri ve bilgiye sahip olmadıkları bir “kişilik geliştirme ibade­tinin” mahpusu haline geldiklerini bu nedenle görmekte ne yazık ki zorlanıyorlar. Bizim için Dr. Spock'un çocuk ve aileyle alakalı verdiği uzmanlık bilgisinin ışığında şe­killenen aile ve yetişen çocuklar hakkında artık konuş­mak ve bu hususta yine yeteri kadar tecrübe kazanılmış haldedir.

Bunun yanında Freudcu aile paradigmasını aynı bağ­lam içinde söz konusu etmemiz lazım. 19. asrın ikin­ci yarısından itibaren bilim adına genel kabul gören bu paradigma fertlerin birbirine karşı sorumlu olduğu aile anlayışını berhava eden varsayımlarıyla yeni bir zihniyet dünyası inşa etti. “Oedipus kompleksi'ni temel alan bu anlayış en başta baba otoritesine karşı açılmış bir müca­deleyi ifade ediyor. Buna göre erkek çocuğun babayı ken­dine rakip gördüğü bu hastalıklı paradigma, ebeveynin sorumluluğunu esas alan bir aile telakkisinin gelişim ve meşruiyetini ortadan kaldırdı.

Modern toplumun bireyci kültürüyle birleşen bu anlayış, ailede her biri kendisi için ayrı bir gelecek, bir başına buyrukluk talep eden ve bu yüzden de en başta itaati reddeden fertlerin yetişmesine sebep olmakta. Bu zihniyet aynı zamanda kuşak çatışma­sı gibi bugün Müslümanlara gayet tabii gelen yeni bir icat ortaya çıkardı. İslâm'a göre asla sahici temelleri olmayan bu kabul, bizi her defasında yeni sorunlarla karşı karşıya bırakan bir felaketi temsil etmektedir.

Ne var ki, artık bugün 20. asırdan kalma açıklama mo­dellerinden olan, ailenin iktisadi ilişkilerin bir hâsılası ya da tarihsel bir kategori sayıldığı bir dönemin çoktan so­nuna geldiğimizi ama bunu anlamakta zorlananların bu modelleri daha açıklayıcı bulmalarını hoş karşılayabili­riz. Hatta aileyi ataerkillikle özdeşleştiren 'aydınlanmış'' tesettürlü “baş”ların geç kalmış bir modernliğin emansi- pasyoncu naralarıyla kendilerini erkekle karşıtlık içinde konumlandırarak, Fransız Devrimi'nin meşruiyetini çok­tan yitirmiş "eşitlikçi" ideolojisiyle aileyi yargılamalarını da hoş görmek mümkün. Bütün bunlar hoş görülebilir; Ama felsefi kabulleri, işleyişine temel sidiği mantık farklıolan yeni bir asırda yaşadığımızı, bu asrın getirdiği yeni tehditlerle yeni imkânları görmek ve anlamak istemeyen Müslümanları hoş görmek kabul etmek lazım ki fazla sa­bır gerektiriyor.

.....

Modern zamanlardan itibaren aile anti-sosyal bir yapı şeklinde resmedilmeye başlıyor. Dinin öngördüğü in­san modeli olan mümin/müminenin aksine yeni bir in­san modeli olarak ortaya çıkan “birey"in özgürlüğünü yapısal olarak kısıtladığı varsayımından hareketle, aile yoğun eleştirinin konusu yapılmıştır. Bu çizginin deva­mı olarak daha sonraları feminist fikirlerin bilhassa 20. asırda kuvvet kazanması ve eşitlikçi ideolojinin zihinler üzerinde egemenlik kurması aileye yönelik eleştirilere süreklilik kazandırdı.

Dünya genelinde hüküm süren bu kültürel/ideolojik etkileşimden tabii olarak Müslümanlar da paylarını almaktadır. Bugün modern eğitim süreç­lerinden geçen Müslüman kesimin aileyi hedef alan bu temele dayalı eleştirilerinde giderek artan bir yaygınlık gözlenmektedir.

Bilhassa kadının evdeki “geleneksel rolü" iyileştirme adına eleştiri konusu yapılırken, çok farkında olmadan modern aile/kadın telakkisi de aynı zamanda İslâmîleştirilmeye çalışılıyor. Ancak ister aile isterse ka­dın ve erkeğin rolleriyle alakalı öne sürülen fikirler ber­rak olmadığı gibi, feminizmle olan benzerlikleri de dikkat çekicidir. Kadın adına yapılan eleştiriler daha çok kadının baskı altında tutulduğu yer olarak görülmeye başlanan ailenin kendisine yönelik olmaktadır. Batıda gördüğümüz gibi bu “aileden kaçışı" beraberinde getirmekte, neticede “birlikte yaşamayı” teşvik etmektedir.

Modern kültürün ve modern kamusallığın aileyi aşındıran ve mahremiyeti çürüten mantığına rağmen aile her zaman insanın fakat bilhassa Müslümanların hususen günümüzde sığınacak­ları bir yer olarak görülmesi gerekiyor. Çünkü aile yapısal olarak her türlü anlamda insan için güvenlik üreten ve güvenlik sağlayan bir “dünya" olma hususiyetine sahiptir.

Müslüman ailenin cereyan eden değişimlerden dolayı gelecekte nasıl bir şekil alacağı bugün bizi her zamankin­den daha fazla ilgilendiriyor. Zira kaygılandırıcı sebepler günümüzde giderek artmaktadır. Hatta denebilir ki biz bugün bir cihetten ailenin “ölümü”ne şahitlik yapmakta­yız. Karşı karşıya olduğumuz, küresel boyutlu hususiyet taşıyan bu meseleyi kabul edelim ki sosyolojinin/psikolo­jinin kavram ve kalıpları içinde anlamaya ve açıklamaya çalışmamız mümkün değil.

Şurası bir gerçek ki modern bilim/bilgi olduğu kadar bunların kavram ve kalıpları da Müslümanların ve onların sorunlarına yeteri kadar nüfuz etme kapasitesine sahip değillerdir. Farklı bir paradigma­ya aidiyetin getirdiği yetersizlikten dolayı bu bilginin ara­cılığıyla kendi sorunlarını anlamaya çalışan Müslüman zihnini de bu bilgi biçimi yanlışa yönlendirmektedir. Ne şekilde ve nasıl bir model olursa olsun, aileyle alaka­lı tahlil ve değerlendirmeler dinden/İslâm'dan bağımsız şekilde ele alınamaz ve değerlendirilemez. Ailenin köken itibariyle “dine ait” olması bunun en büyük sebebidir; bu yüzden o siyasetin değil dinin dünyasına aittir ve bu hu- susiyetiyle yeryüzüne gönderilmiştir.

Ancak Müslümanların bugün büyük bir dönüşüm ya­şamakta oldukları elbette ki görmezlikten gelinemez. Bu süreçler her şeyi kendi hâkim mantığına göre değiştiri­yor; kendine göre şekillendirip her şeye bir yön, bir amaç ve bir anlam yüklemektedir. Altüst edici bu değişimden geçenlerden biri günümüzde Müslüman'ın zihniyet dün­yasıysa, diğeri de hiç şüphe yok ki ailenin kendisidir. Eğer cereyan eden ve yaşanan her sosyal değişim tarafsız, yani değerden bağımsız nötr bir süreç olsaydı endişe etme­ye gerek olmadığım, bu akışı kabullenmemiz gerektiğim söyler, Müslümanların da böylece çok rahatlayacağından emin olabilirdik. Oysa karşı karşıya bulunduğumuz me­selenin bu kadar basit olduğunu söyleyemeyiz.

Kabul edelim ki, hiçbir sosyal değişim evvela tarafsız olmak gibi bir imkân ve hususiyete sahip değildir. İnsa­nın içinde yer aldığı her sosyal değişim kendinde içkin bir amaç ve anlam taşır. Meseleyi bu şekilde ele aldığımızda bizim de içinde yaşayarak tecrübe ettiğimiz değişimi tah­lil etmek zorunluluğuyla yüz yüze geliriz. Hatta bazen bu süreçlerin değiştirmeye çalıştıklarının değişmemesi için muhalefet etmek ve kendi değişmez sabitelerimizi mu­hafaza etmek ve savunmak gibi bir mecburiyetle de karşı karşıya kalmak söz konusudur.

Muhtemelen bugün bu tür bir değişim ve buna karşı yapılacak bir muhalefet sü­reci içinde bulunduğumuzu söyleyebilirsiniz. Elbette ki bunun bir kader olduğu söylenemez fakat Müslüman'ın “akletme” kabiliyeti zayıfladığında bunun kader olması da kaçınılmazdır. İnsanın gerçek sosyal dünyası olan aile muhalefet etmemiz gereken bu değişim türünün getirdi­ği tehditlerle karşı karşıya bulunuyor.

Onu nasıl muha­faza edeceğimiz bugün bizi her şeyden çok ilgilendiren bir meseledir. Böyle durumların yaşandığı zamanlarda artık aileyi kadın ve erkek üzerinden konuşamayız ve konuşulmaması gerekir. Tersine kadın ve erkeği aile üze­rinden, aile içinde üstlenmiş oldukları rolleriyle beraber konuşmamız daha ufuk açıcı olacaktır. Bu kadın ve erke­ğe ilişkin her türlü meselede ailenin eksen alınması ve bu şekilde çözüme çalışılması demektir. Unutmamak lazım ki, aile bir cihetten kadın ve erkeği aşan bir anlamın ve rahmetin dünyasıdır.

Aileyle alakalı yeni sıkıntıların kökeninde, harici se­bepler yanında Müslüman kadın ve erkeğin artık dönü­şen zihniyet yapısı önemli bir role sahiptir. Bugün Müs­lüman erkek evin geçimini bahane ederek kapitalizme, Müslüman kadın da haksızlığa uğradığını bahane ederek feminizme ve bunların yürürlüğe soktuğu değerlere zih­niyet ve amel olarak tedricen teslim olmaktadır. Kapita­lizm İslâm'ın ısrarla vurgu yaptığı helal rızık anlayışına, feminizm de kadının cinsiyet bağımlı evdeki rolüne mey­dan okuyor. Unutmamak gerekir ki evde sarf edilen emek endüstriyel toplumun değer verdiği bir meta üretimini içermez.

Bu haliyle kapitalizm feminist söylemi destek­ler; bu ev kadınlığının ve çocuk büyütmenin hor görül­düğü bir iktisadi ilişkiler dünyası demektir. Bu mekânda harcanan ve kadın emeğine dayanan her türlü faaliyet; ev işlerinden çocuk eğitimine ve mahremiyet ilişkilerine kadar her şeyin hor görülmesi demektir. Ailenin mahre­miyet üzerine kurulu dünyası ve ilişkileri böyle bir tutum karşısında evde bulunan kadının bu mekândaki varlı­ğını anlamsız ve değersiz hale getirmeye çalışır. Günü­müzün Müslüman kadınları için endüstriyel ilişkilerin meta üreten dünyasında tesettürüyle yer almak arzusunu kışkırtan daha çok modern eğitim olmaktadır.

Bu eği­tim süreçlerinden geçen genç kızların kamusallık talebi, önlerine konan her türlü engeli aşma kararlılıkları düşü­nüldüğünde daha iyi anlaşılabilmektedir. Ne var ki, bu kuvvetli ve oldukça sabırsız talep genç kuşağın katılmak istediği modern kamusallığın nasıl bir dünya olduğu­nu aynı zamanda tahlil etmelerine de engel olmaktadır. Kamusal alana tesettürlü Müslüman kadının duyduğu kışkırtıcı talep göz önüne alındığında bunun iki eğilime işaret ettiğini söyleyebiliriz.

Bunlardan biri ve muhteme­len en önemlisi Müslümanların özel hayatlarına nasıl bir anlam verecekleri hakkında daha bir karara varamamış olmalarıdır. Diğeri de daha iyi ve rahat bir hayat sürme adına sınıf değiştirme isteğiyle yüklü olduklarına işaret etmesidir. Unutmamak lazım ki sınıf değiştirmenin aile­de sebep olduğu dönüşümler kadın ve erkek olarak Müs­lümanları da yeni sorunlarla karşı karşıya getirmektedir. Hatta ailenin yaşadığı sorunların kısmen de olsa sınıf de­ğiştirmenin getirdiği çözülmeyle alakalı olduğunu belirt­memiz lazım.

Kamusal alanın düzenleniş biçimi neredeyse her za­man ve her kültürde modern zamanlara kadar özel alan­dan bağımsız düşünülmemiştir. Kemalist modernleşme­ye tesettürüyle renk katmak isteyen Müslüman kadının unutmaması gerekir ki modern aile ve kamusal alan en­düstri devrimiyle beraber birbirlerinden iki ayrı dünya olarak kesin sınırlarla ayrıştırılmıştır. Ancak aileyi koru­ma adına yapılan bu ayırıma rağmen mahremiyet ya da özel alan tabiatı gereği kendi “dil”i içinde kamusal ve siya­sal olan ile özel bir ilişki taşır. Kendinin onlardan soyutla­narak düşünülemeyeceğini ve onlarsız var olamayacağını bilir. Bu şu demektir; Her ne sebeple olursa olsun mahremiyet, kamusallık ve siyasallık birbirlerinden ayrıştı­rılarak kavramsallaştırılamazlar.

Müslüman kadının bu ayrıştırılmış dünyada yer almaya çalışması, tesettürünün “zaferi” değil, sekülerleştirilmesidir. Çünkü tarihsel tec­rübe içinde gördüğümüz gibi aile emek düzeyinde önce üretici sonra da tüketici olarak kamusal alan tarafından içi boşaltılmaktadır. Kamusal alanın insan emeğini sade­ce kendi üretim dünyasında harcamayı meşrulaştırması, kadın ve erkeğin katılımıyla beraber ailede “anne ve baba boşluğu” gibi yeni ve ciddi bir sorun ortaya çıkarmaktadır.,

Abdurrahman Arslan - Sabra Davet Eden Hakikat,syf:327-330;336-341



Devamını Oku »

Çocuğunuzu kapitalizmin 'reklamlarına' kurban etmeyin!




''Hayâl dünyaları video oyunlarıyla, televizyon ekranından üzerlerine fışkıran şiddetle ve kapitalizmin bu hayâsız saldırısıyla târümâr olan çocuklar bu muhasaradan nasıl etkilenir? Çalışmalar saldırgan reklâmcılığın çocuğun iç dünyasında izler bıraktığını gösteriyor.'' Yağız Gönüler, Kemal Sayar'ın 'Reklamlar, Çocuklar ve Oyuncaklar' başlıklı makalesini alıntıladı.




Teknoloji çocuklara saldırıyor. Reklamlar saldırıyor. Elektronik saldırıyor. Ebeveynler, emanetlerini unutup kariyerlerini diri tutuyorlar. Maalesef çocuklar üzerine hiçbir şey düşünülmüyor. Oysa çocuktur dünyayı henüz öldürmeyen… Dünyada hâlâ işe yarar bir şeyler varsa ve gerçekten güzel olan bir şeyler üretiliyorsa, altında çocukluğunu, çocuk duygularını kaybetmemiş yüreklerin imzası vardır diye düşünüyorum.

Biz ne kadar umutla ve coşkuyla mücadele edersek edelim, muhakkak karşıdan da tam tersi istikamette, tam tersi fikirler ve hedefler için yapılan bir takım şeyler daha var. Bu yüzden bir çocuğun mermiyle tanışması, oyuncak ayı bulmasından daha kolaydır. Bu yüzden bir çocuğun kolayı ve hamburgeri tatması, doğal süte kavuşmasından daha basittir. Ve tüm bunların altında da kapitalizmin o gitgide artan, saldırgan ve doyumsuz dili reklamcılık yatmaktadır.

Çocuk Gelişiminde Ebeveynlerin Hataları ve Çözüm Önerileri röportajının ilk ayağı yayımlanmış, ilgi görmüştü. Dilerim bu ilgi, harekete geçmek için de üzerimizdeki ölü toprağının kalkmasına vesile olur. Röportajın ikinci ve son ayağından evvel bir teneffüs niyetine, Kemal Sayar hocanın “Reklamlar, Çocuklar ve Oyuncaklar” başlıklı denemesini buraya olduğu gibi aktarıyorum. Özellikle ebeveynlerin ve öğretmenlerin mutlaka okuması gerektiğini düşünüyorum.

***

Ailenin parçalanması, kimlik ve anlam krizini tırmandırmaktadır

Reklâmlar yetişkinlere hayat tarzı satar. Bir ürünle hayatlarımızı dönüştürür, bir ürünü satın almakla hayâl ettiğimiz kişi oluveririz. Reklâm ötekinin hasedi üzerine bina edilir. Diğerlerinin benim üzerimde gördüğü mutluluğa tâlibimdir. Başkalarının satın alamayacağı bir şeyi satın almakla kendimi kıskanç bakışların tahtında bulurum. Başkaları beni hasetle incelerken ben onlarda kıskanılacak hiçbir şey bulamıyorsam, müşteriliğin tılsımlı dünyasında iyi bir yer tutmuşum demektir.

Hasedin toplum ölçeğinde yaygınlaşan bir duygu hüviyeti kazanması, reklâmı etkili bir strateji kılar. Modern endüstri toplumunda bireysel mutluluğun peşinde koşmak evrensel bir hak olarak görülmektedir. Mamafih, mevcut toplumsal koşullar kişiyi güçsüzleştirmekte ve olduğuyla olmak istediği arasındaki uçurumu büyütmektedir. Sâhip olduğumuz şeylerin hayatı farklılaştırdığı, bizi diğer insanlardan daha farklı ve ayrıcalıklı bir konuma yerleştirdiği inancı, güçsüzlük duygumuzu telâfi etmeye yarar. Sıkıcı ve mânasız çalışma saatleri, baş döndürücü alışveriş saatlerinin özlemine ayarlıdır. Edilgen çalışan, etkin bir tüketiciliğin düşüyle işyerinde köleliğe katlanır. Güzel bir arabanın, güzel bir tatilin, satın alındığında ‘tüm bu köleliğe değdi’ dedirtecek ve ancak kendisi gibi şanslı kimselerin erişebildiği bir ürünün düşüyle o anlamsız hayata katlanır iş kölesi. Reklâm, ‘bir şeyin yoksa sen bir hiçsin’, ‘parayla cennetin kapılarını açabilirsin’ der yetişkinlere. Ancak para harcama kudreti olanların yaşamaya takâti yeter. Ancak paranızı harcayarak daha sevilesi varlıklar olursunuz. Satın alabilir olmak, arzu edilir ve sevilir olmak için şarttır. Böyle der reklâmcılık.

Psikanalitik bakış açısı, tüketimden alınan hazzı ve sadece daha fazlasına sâhip olmak için sevilmeyen işlerde uzun saatler çalışılmasını, önceden kültürün içinde hazır bulunan bazı kimlik kaynaklarının aşınmasına bağlamaktadır. Modern toplumun mümeyyiz vasıfları olan parçalanma, yurtsuzlaşma ve insanî irtibat kaybının temel bazı sosyal değişimlerle ortaya çıktığı tartışılmaktadır. Eski ve istikrarlı topluluklar, üyelerine, güvenilir bir üs, oradan bir kimlik duygusu geliştirebilecekleri sağlam bir âidiyet, zor zamanlarda dayanışma, paylaşma ve yardımlaşma vasıtasıyla ‘içeriden biri’ olma duygusu sağlıyorlardı. Cemaat ve ailenin parçalanması, kimlik ve anlam krizini tırmandırmaktadır. Dahası geç kapitalizmin ve küresel ekonominin kalkınmanın sosyal dokusunu tamamen ihmal ederek bir risk toplumu yaratmaları iş ortamında da güvensizliğe, endişe, çâresizlik ve özsaygı azalmasına yol açmaktadır. Alışveriş böylesi bir kültürel iklimde insanlara, hayatlarının diğer alanlarında sâhip olmadıkları etkin bir güç sağlamakta, kültürel ve ruhsal süreçlerin yol açtığı boşluk ve anlamsızlık duygularına karşı bir savunma işlevi görmektedir.

Üç yaşında bir ABD’li çocuk ortalama 100 markanın logosunu tanıyor

Reklâm stratejileri, bugün bizi almak istediğimiz her şeyi alabileceğimiz şeklinde yönlendirmektedir. Satın aldığımız markalar bilinçdışı cinsel arzularımızın; huzur, rahat, emniyet, âidiyet ve iktidar arayışlarımızın bir ilâcı olarak sunulmaktadır. Sâhip olduğumuz ürünlerle kim olacağımızı seçtiğimiz bir zaman diliminde yaşıyoruz. Kimliğin diğer kaynaklarının aşınmasıyla kimlik ve zevkin temel kaynakları olarak insanlar alışverişe ve tüketiciliğe yönelmektedirler. Geleneksel toplum yapısı insanlara bir âidiyet hissi, bilinme ve tanınma imtiyazı, zor zamanlarda destek, dayanışma ve anlam sağlıyordu. Daha durağan ve kararlı eski toplumların yerini günümüzün hıza ayarlı risk toplumunun alması insanları bir ‘karakter aşınması’ sorunuyla karşı karşıya bırakmaktadır. Richard Sennett’in deyişiyle bu durum samimî, derin ve sadâkate dayalı insan ilişkilerinin kaybolarak günübirlik çıkarların öne çıktığı bir sığlaşmayı temsil eder. Dayanışma duygusu ortalıktan çekilmiştir ve içsel tatminsizlik günbegün büyümektedir. İnsanlar maddî zenginliğin ortasında yoğun bir boşluk duygusundan yakınmaktadırlar.

Phillip Cushman, 2. Dünya Savaşı sonrasında ABD’de toplum, gelenek ve paylaşılan anlamın uzağına düşen, bunların yokluğunu yaşayan benliği ‘boş benlik’ olarak tanımlamaktadır. Bu toplumsal yoklukları yaşayan benlik, bunları ‘içsel hayat’ında kişisel anlam ve değer yokluğuna tercüme etmekte ve süreğen bir duygusal açlığı cisimleştirmektedir. Bu benlik boşluğunu tüketerek ve sâhip olarak doldurmayı amaçlamaktadır. Tüketim sözcüğünün psikanalitik kuramda ilk tedâvisi bebeğin bedensel ve ruhsal varlığını devam ettirmek için ‘anneyi tüketmesi’ durumudur. Anne sütünde mündemiç olan gıdayla birlikte bebek haz verici ilkel bir kimlik duygusu da alır. 20.yüzyılın ikinci yarısından itibaren arzu pazarlanmış ve reklâmcılık bize eksikliklerimizi dış dünyadan alacağımız eşyalarla telâfi edebileceğimizi telkin etmiştir. Böylece bir araba markası, bir içecek ya da giyim eşyası; bizim cinsel arzularımızı, iktidar, makam, emniyet, huzur veya âidiyet arayışlarımızı temsil eden simgesel vasıtalar haline gelmiştir.

Reklâmcılık yüzyılın son çeyreğinden itibaren, giderek daha da oburlaşan bir iştahla çocuklara yöneliyor ve çocukluğu muhasara altına alıyor. Bazı araştırmalar üç yaşında bir ABD’li çocuğun ortalama 100 markanın logosunu tanıdığını gösteriyor. Elektronik medyanın yaygınlık kazanmasıyla reklâmcılar anne babayı bir kenara iterek, kolaylıkla etki altına alabilecekleri çocuklara doğrudan konuşmaya başladılar. Televizyonun girdiği her ev artık fethedilmiş bir toprak parçası gibiydi, reklâmcılar ‘vaad edilmiş topraklar’ı olan çocukluğa kolayca erişebiliyorlardı. Göz telkine yatkındır, görülen şey daha kolaylıkla arzu edilir. Çocuklar için istenmesi elzem şeyler bir resmi geçit hâlinde gün boyu televizyon ekranından akar gider. Şirketler artık çocuklara yeni bir rol biçmişlerdir, onlar ‘müşterilik öğrencisi’dirler; arzu etmeyi, ihtiyaç hissetmeyi, sâhip olmayı, sâhip olmakla geçici de olsa bir mutluluk ve tatmin bulmayı öğrenmelidirler. Bu süreç ancak manevî değerlerin tersyüz edilmesiyle işler: Kanaatkârlık, özdenetim, tasarruf ve sebatkârlık gibi geçmiş değerlerin içi boşaltılır ve çocuk, David Riesman’ın deyişiyle, ‘Pepsi-Kola ile Koka-Kola arasındaki farkı bilmek üzere eğitilir’. Anne ve baba, reklâmcılık endüstrisi tarafından bir kenara itilir, onların görevi çocuğun talep ettiği ürünlerin parasal kaynağını sağlamaktan ibârettir.

Peki, çocuklar neden bu kadar vahşi bir kapitalist saldırının hedefi hâline getiriliyorlar? Çocuk reklâmcılığının bir gurusu bu soruya üç ana başlıkta cevap veriyor: ‘Çocukların harcayacak kendi paraları vardır, ailelerinin para harcama kararlarında etkili olurlar ve nihâyet onları gelecekte müşteri kılmak isteyen reklâm kampanyalarına açıktırlar’. Bir başkası, ‘beşikten mezara kadar’ diyor, ‘onları çok erkenden ele geçirir ve hayat boyu elimizde tutarız’. Kapitalizmin bu militan dili, bu ayak basılmadık toprak bırakmak istemeyen sömürgeci mantığı, sonunda çocukluğu da istilâ ediyor. Bu cümleler, sanırım Türkiye reklâmcılığında neden giderek artan sayıda oyuncak benzeri öğelerin kullanıldığı sorusuna kısmî bir cevap getiriyor.

Reklâmlar çocuklara maddeci bir dünyayı ve satın alma hazzını va’zediyor

Los Angeles Times’a konuşan bir reklâmcı şöyle diyor: ‘İyi reklâm, insanlara, o ürünü almazlarsa çok şey kaybedecekleri, bir kaybedici olacakları duygusunu verir. Çocuklar buna karşı çok duyarlıdır. Onlara bir şey almalarını söylerseniz buna direnirler. Ama almazlarsa -şaka yollu- bir tavuk olacaklarını söylerseniz birden dikkat kesilirler. Duygusal incinebilirliği kaşırsınız ve bunu çocuklarla çok kolay yaparsınız, zira onlar çok incinebilir varlıklardır’.

Çocuklar şirketler tarafından artık giderek daha erken çağlarında ele geçirilmek isteniyor. Bazı marka isimleri zihinlerine kazıyarak ve ürünleri için arzu yaratarak, çocukları erken yaşta bir müşteri olarak ele geçirenler, daha sonra da ellerinde tutabileceklerini düşünüyorlar. Bu arada psikoloji bilimi de bulgularını reklâm endüstrisine hayâsızca servis edebiliyor. Sözgelimi iki yaşındaki çocukların rüyalarında sıklıkla hayvan veya hayvan karakterleri gördüğünü, yuvarlak ve eğimli karakterleri iyi; köşeli, kırık çizgili karakterleri ise kötü olarak algıladığını tespit eden bilim adamları, bulgularını reklâmcıların daha etkili satış stratejileri geliştirmesi için kapitalizmin emrine sunuyor.

Hayâl dünyaları video oyunlarıyla, televizyon ekranından üzerlerine fışkıran şiddetle ve kapitalizmin bu hayâsız saldırısıyla târümâr olan çocuklar bu muhasaradan nasıl etkilenir? Çalışmalar saldırgan reklâmcılığın çocuğun iç dünyasında izler bıraktığını gösteriyor. Maddeci değerlere çok fazla odaklanan insanların hayatta daha az tatmin bulduğu, daha mutsuz oldukları, kişiler arası ilişkilerde daha fazla sorun yaşadıkları, daha fazla alkol ve madde kullanımına dûçar oldukları ve içinde yaşadıkları topluma daha az katkıda bulundukları çeşitli çalışmalarda gösterilmiş bulunuyor. Reklâmlar çocuklara maddeci bir dünyayı ve satın almanın hazzını va’zetmektedirler. Böylece maddî zenginliğe ve çabuk doyurulmaya kendisini ayarlamış o sığ ‘müşteri kimliği’nin tohumları, çocukluğun bereketli topraklarına serpilmektedir.

Bir düşünün: Yetişkin birisi bir çocuğu süreğen bir biçimde aldatır ve istismar ederse, çocukta başkalarına güven ve kendisini dünyada emniyette hissetme duygusu zedelenmez mi? Aynı şekilde başarı, popülerlik, çekicilik gibi yalancı cennetler vaat eden reklâmlar da, aldatma ve kandırmaya dönük hileleriyle çocuğun emniyet duygusunu zedeleyecek, işitip gördüklerine itimat etmemesini sağlayacaktır. Reklâmlar, gördükleri sonsuz çeşitlilikteki ürüne sâhip olamadıkları sürece kendilerini aşağı hisseden çocuklarda, narsisistik bir yaraya yol açabilirler. İskandinav ülkeleri ve Yunanistan’da çocuklara doğrudan reklâmın yasaklanmasına yahut sınırlanmasına şaşmamak gerekir.

Türkiye’de neden çok sayıda oyuncak benzeri öğe erişkinleri hedeflediğini düşündüğümüz reklâmlarda kullanılıyor? Kolay ve kestirme bir cevap bu durumu bizim reklâmcılarımızın da artık çocukluğun ‘vaad edilmiş topraklar’ına göz dikmesi ve onları ‘küçük potansiyel müşteriler’ olarak algılamaya başlamasıyla izah edecektir. Bazı şirketlerin geleceğe dönük tasarımlarında, bugünün küçüklerinin hayâllerine çengel atılarak yarının müşterileri yapılmaları yolunda bir projeksiyon olabilir. Bir başka açıklama şu olabilir: Bu oyuncaklar hepimizin içinde uyuyup kalmış olan çocuğu uyandırıyor, içimizde bir oyun oynama arzusu, dolayısıyla da çocukluğun emniyetine -geçici bir süreliğine de olsa- dönüş isteği tutuşturuyor. Oysa müşteriler olarak bize bugün emniyet hissimizi veren şey satın almak, ortada ne hemen dönebileceğimiz bir baba ocağı, ne sağlam bir âidiyet, ne de bir mahalle veya cemaat var. Dolayısıyla çocuksu emniyet arayışımızı kışkırtan bu oyuncaklar bize harcayarak da, tıpkı baba ocağında veya ana rahminde olduğumuz gibi, kendimizi mutlu ve güvende hissedebileceğimizi telkin ediyor. Reklâmın hüneri yarattığı yanılsamaya bizi ikna edebilmesinde. O yüzden bizi en saf, en temiz, en masum yerimizden, çocukluğumuzdan vuruyor.

Kaynak: kemalsayar.com

Yeniakit

Devamını Oku »

Ev Yönetimi:Eşlerin İlişkisi

Ev Yönetimi:Eşlerin İlişkisi




Evle ilgili ikinci konu eşlerin ilişkisidir. Evlilik, bayağı ve diğer hayvan türlerinin de yaşadığı bir şey olan salt şehvet için değil, iki şey için istenir, îlk olarak nesli devam ettirmek ve ikinci olarak da evin düzeni için istenir ki dinin maslahatlarının yerine getirilmesi düzenli bir yaşamın kurulmasıyla olur. Müellif bundan sonra kadınlar için kaçınılamayacak olan üç sıkıta işaret etmiş ve şöyle demiştir: Kadınlarda akıl, iffet ve hayâ mutlaka olmalıdır. Akıl asılların aslıdır. Nitekim Hz. Peygamber (a.s.) şöyle buyurur: “Nüveleriniz için araştırıp seçin. Çünkü damar çok çekicidir (kanın etkisi vardır)”(İbn Mace,Nikah,46) Yine Hz. Peygamber (a.s.) şöyle buyurur: “Evlenen, ekim yapar, kişi nereye ektiğine baksın ”(Suyuti,Camiul Kebir,1,450) İffet soyun korunması, namusun korunması ve ele karşı emin olmak için zorunludur. Hayâ da herkes için, fakat özellikle kadın için zorunludur. Eğer kadınlarda bunlardan biri eksik olursa evliliğin amacı olan evin düzeni bozulmaya uğrar.

Bu sayılan özelliklere ilaveten asalet, zenginlik ve güzellik de varsa, bu, onlara sahip olmayandan daha tercihe şayandır. Önceki temel sıfatlar olmaksızın bu fazladan vasıflarla yetinmek, tâli olanı merkeze almak, aslî olanı devre dışı bırakmaktır ki bu, akla uygun olanı ters çevirmek, makbul olanı altüst etmek ve nassa muhalefet etmektir, isteyeni çok olduğu ve güzellerin akıllan zayıf olduğu için aşırı güzellikten kaçınmalıdır, sırf servete de bakmamalıdır. Nitekim Hz. Peygamber (a.s.) “Kadınlar aklen ve dinen eksiktir”(Buhari,Hayr,6) buyurmuştur. Dolayısıyla akıl zayıflığı, onların akıllarının çabuk çelinmesi nedeniyle evliliğin bozulması ve edepsizliğe götürür. Sadece malı için talip olmak da böyledir ve ondan kaçınmalıdır, çünkü mal, kadının erkek üzerinde üstünlük kurmasını ve malını erkeğe kullanmasını gerektirir, bu da [kadın erkek arasındaki hiyerarşinin] tersyüz olmasına ve kıyasa aykırı davranmaya yol açar ve nihayetinde evdeki düzenin bozulmasıyla son bulur. Bazı muteber kimseler demiştir ki “Kadınların en iyisi akıllı, iffetli, onurlu, eşine düşkün, bakire, hür, soylu, başka soydan olan, eşine itaat eden ve evin düzenini sağlayandır.”

Eğer bunlara servet ve güzellik de eklenirse iyi tarafları tam olur, üstünlükleri zirveye varır. Bu özelliklerin bazısı olmasa da iffet ve akıl en önemlileridir Kadının güzelliği hususunda boy posta orta halli olması ve uzuvlarının uyumlu olmasıyla yetinmek daha uygundur. Çünkü aşırı güzel, taliplisi çok ve aklı kıt olacağından nadiren iffetli olur.

Erkeğin nikah bağı kurulduktan sonra şu üç şeyi gözetmesi gerekir. İlk olarak erkek faziletli davranışlar ortaya koymak, ayıplarını gidermek ve biraz serbest bırakmak suretiyle hanımında heybet duygusu uyandırmalıdır ki bu şekilde onun nezdinde saygınlığı olsun, kadın erkeğin isteklerine ve uygun görmediği şeylere riayet etsin, kocasını emri altına almaya ve kendisine itaat ettirmeye tamah etmesin. İkincisi, hanımını namahremden korumakla beraber ona layık olanıyla, konumuna uygun düşeniyle ve durumuna layık olan şeyle süslemelidir, yani hem elbisesini hem de görüntüsünü güzelleştirmelidir. Kadın, erkeğin evdeki vekili olduğundan erzak ve benzeri evle ilgili tâli işlerin tasarrufunda elini rahatlatarak onunla istişarede bulunmalı, kadının düşüncesinin zayıf olması sebebiyle büyük işlerde ona danışmamalıdır, böyle yaparsa evdeki düzen fesada uğrar ve bozulur, istişareyi bütünüyle terkederse de sonuç yine böyle olur.

Geçim işleri ve buna benzer harcamalarda mümkün mertebe karısının gönlünü hoş etmek ve kalbini yalnızlıktan kurtarmak için onu ev içinde güçlü kılmalıdır, kaldı ki kadınlar evin menfaatine olan şeyleri ve onunla ilgili harcamaları daha iyi bilirler. Hanımının akrabalarına ikram etmeli ve onları ziyaret etmelidir. Çünkü bu, mürüvvet için önemli bir eşik olduğu gibi, kadının kocasına karşı sevgisini artırır ve erkeğin bunu yapmamasının eşler arasında soğukluğa yol açması muhtemeldir.

Ve erkek, başka bir kadını daha üstün vasıfları olsa bile tercih ederek karışım kıskandırmamalıdır. Çünkü bu, karısının kıskançlığını kamçılar, gururunu zedeler ve sonunda erkeğin de yaşamı bozulur. Padişahlar ve benzerleri haricinde, erkeklere çok eşlilik için ruhsat verilmemiştir. Nitekim anlatımı uzun süren bir hikayede,Halid b. Safvân, Ebul-Abbâs es-Seffâh’ın yanında şöyle demiştir: “Araplar ikinci eş anlamındaki “ez-zarra” kelimesini zarar kelimesinden türetmiştir. Nikahında iki kadın olan kimse mutlaka zarar ve ıztıraptadır. Üç kadın, kazanın üç ayağı gibidir, kazan daima bunlar üzerinde kaynar. Dört kadın ise kocaya yönelmiş toplu bir şerdir, onu ihtiyarlatır ve hastalandırır. Genç bakireler de yarım erkek gibidirler.” Üçüncü olarak onun zihnini ev İşleriyle ve kafi miktarda geçim meseleleriyle meşgul etmelidir.

Aksi halde türlü süslerle ve göz önüne çıkmakla meşgul olur ve bu da türlü mefsedetlere, düzenin bozulmasına ve mahremliğin zarar görmesine yol açar. Nakledildiğine göre Haccâc, Velid b. Abdülmelik’e şöyle demiştir: “Kadın dediğin fesleğendir, ev kahyası değildir. Dolayısıyla bu hususta onları dinleme. Aksi halde seni zayıflatırlar. Onları süslerinden başka şeyle meşgul etme. Sakın ha onlara danışma. Çünkü onların görüşü, aptallığa yol açar. Kaynağı kadın olan izzet kırılgandır. Onları muhafaza ederek gözlerini koru. Kadını kendisini aşan işlere malik kılma ve başkası için şefaatçi olmasına izin verme. Uzun süre onlarla baş başa kalma. Kuşkusuz bu, senin aklını daha iyi korur ve erdemini daha bariz kılar.” Bu, Haccâc’ın sözüdür.

Erkek şu üç şeyden de kaçınmalıdır. İlki, hanımına aşırı sergi beslemekten kaçınmak, aksi takdirde sevgisi onu sarar ve sözü edilen üç ilke kaybolur gider. Hz. Peygamber (a.s.) şöyle buyurur: “Bir şeyi sevmen seni kör ve sağır eder ”(Ebu Davud,Edeb,116) Eğer onun, yani sevgisinin mübtelası olmuşsa gücü yettiğince bunu gizlemelidir, eğer bunu gizleyemiyorsa aşka dair sözü edilen ilaçlarla tedavi olmalıdır. İkincisi, hanımına sırlarına muttali olma imkanı vermemelidir, çünkü sır saklamada kadınlara güvenilmez ve kadınların sırları bilmesi onları kocalarına karşı baskın kılar. Ve yukarıda geçtiği gibi kıt akılları sebebiyle büyük işlerde hanımıyla istişare etmemelidir. Hz. Peygamber (a.s.) şöyle buyurur: “Kadınlarla istişare edin fakat onlara muhalefet edin”(Acluni,Keşfu Hafa,c:2,s:3) Bu büyük işlerde böyledir, basit işlerde ise danışılmalıdır ki bu kadarla kalpleri yumuşatılsın. Bununla birlikte bu küçük işlerde danışılmamasında da tam bir zarar yoktur. Erkek malının miktarını ondan, yani eşinden gizlemelidir. Çünkü eğer malı azsa, bu kadının kocasından yüz çevirmesine sebep olabilir. Şair şöyle der:
“Eğer kadınları bana soruyorsanız,
Ben görmüş geçirmişim, bir doktor gibi tedavilerini bilirim
Kişinin saçı ağarır ya da malı azalırsa
Onların sevgisinden nasibi olmaz.”

Eğer malı çoksa malına tamah edebilir ve bu da düzenin bozulmasına sebep olur ya da malın çokluğunu bildiğinden kocayı alışılmışın dışında yükümlülüklerle yüz yüze bırakır. Üçüncü olarak koca hanımını sefih eğlencelerden uzak tutmalıdır. Çünkü bu tür eğlenceler çoğu zaman şehvetleri alevlendirerek kötülüğe sebep olur. Ayrıca yabancılara bakmaktan da sakındırmalıdır. Ve yaşlı kadınlarla oturup kalkmaktan ve onlarla haşir neşir olmaktan da uzak tutmalıdır. Zira yaşlı kadınlar delikanlılarla oturup kalktıkları için akıllarının zayıflığına rağmen fesat sebebi olabilirler.

Müellif ev yönetimi ile ilgili erkeğe düşen sorumlulukları anlattıktan sonra kadına düşen sorumluluklara geçti ve eşine karşı kadına düşen şeyler olduğunu söyledi ki bunlar beş tanedir. İlk olarak kadın iffetli olmalıdır, bu açıktır. Mal hususunda kifayet sergilemelidir. Kocasından çekinmelidir. Fesada sebep olmadan kocalık hakkına riayet etmeli ve iyi geçinerek çok paylamamalıdır. Müellif eşlerin durumuyla ilgili önemli bir tavsiye ile konuyu bitirdi, o da şudur: Kim ki, az olsun çok olsun onun, yani karısının kötü bir şeyini, yani kötü halini sezerse mutlaka karışım boşamak suretiyle bıraksın.

Kötü şeyin çok olması halinde durum bellidir. Kötü şey az olsa bile bunun çoğalma ihtimali vardır ve o aşamadan sonra kötülüğün ortadan kaldırılması imkansızdır. Eğer boşama imkanı yoksa mal sarfederek kurtulma çaresine bakılır, sonra dayak, sonra da yatakta yalnız bırakmak gelir, sonra kocasından nefret ettirilmesi ve bir başka erkekle evlenmeye yönlendirilmesi için yaşlı kadınlar kışkırtılır. Nihayet kendisi ayrılma ve ilişkiyi koparmayı isteyinceye dek bir gözetici eşliğinde uzun bir yolculuğa çıkması şeklinde bir çareye başvurulur.

Denilmiştir ki, salih bir kadın şefkat ve sevgide anne gibi, dayanışma ve payına düşen nafakaya kanaat etme hususunda arkadaş gibi, hizmet, tahammül ve itaatte cariye gibi, suçlanması ve hizmetçilere ezasında zorba gibi, küçümsenmesi ve kendisinden yakınılması hususunda düşman gibi, hainlik ve malı telef etmesi hususunda hırsız gibidir. Yine denilmiştir ki, şu beş kadından kaçınmalıdır: Eski eşini arzulayan, malı ile kocasını minnet altında bırakan, eşinden sürekli dert yanan, namussuzluk eden ve asaletten yoksun olan. Hz. Peygamber (a.s.) şöyle buyurmuştur: “ Çöplükte biten gülden sakının.Dediler ki, ey Allah'ın resulü çöplükte biten gül nedir? Hz. Peygamber şöyle buyurdu: O, kötü bir çevrede yetişen güzel kadındır”(Aclûnî, Keşfu'l-hafâ, I, 272,)

Bilmelisin ki dinde kadınlarla ilgili yedi şart vardır.

Birincisi onlarla iyi geçinmedir. Bu hususta Allah Teâlâ şöyle buyurur: “ Onlarla iyi geçinin" (Nisâ, 4/19). Hz. Peygamber (a.s.) ise vefat ettiği hastalığında şöyle vasiyet etmiştir: “Namaza dikkat ediniz, namaza. Bir de elinizde bulunan kölelerin hakkına riayet ediniz. Kadınlar hakkında Allah'tan korkun, Allah'tan! Zira kadınlar ellerinizin altındadır.”(Ebu Davud,Edeb,123-124)

İkincisi yönetimdir, müminin uyanık olması, kadınların hevâsına tâbi olmaması, onların yanında çok açılmaması lazımdır, çünkü böyle yaparsa onların nezdindeki heybeti kaybolur. Onlardan dine aykırı bir şey gördüğü zaman karşı koyarak ve üzerine giderek engellemeli ve onlarla istişare etmemelidir. Nitekim Hz. Peygamber (a.s.) şöyle buyurmuştur: “Kadınlarla istişare edin fakat onlara muhalefet edin. Çünkü onlara muhalefette bereket vardır ”(Acluni,Keşful Hafa,c:2,syf;3) Hz. Ömer (r.a.) karısını bir şeyden alıkoymak istediği zaman ona şöyle demiştir: “Sen bu evde ihtiyacımız olmazsa bir oyuncaktan başka bir şey değilsin. Aksi halde evdeki gibi oturursun.” Başka bir rivayette şöyle denilmiştir: “Kadınlar fesleğendir, evin kahyası değildir.”

Üçüncüsü kıskançlıktır. Hz. Peygamber (a.s.) şöyle buyurmuştur: “Muhakkak ki ben çok kıskancım. Kıskançlıktan mahrum olanın kalbi tersyüz olmuştur ”(İbn Ebi Şeybe,Musannef,IV,53) Namahremin eve girmesi kıskançlık sebeplerindendir. Kabirleri, camileri, düğün dernek yerlerini ve kadınlı erkekli meclisleri ziyaretten kadınları alıkoymak da kıskançlıktandır. Buna karşılık kadınlar hakkında sû-i zanda bulunmamalı, hallerini araştırmamak ve kusurlarına bulmaya çalışmamalıdır.

Dördüncüsü, nafakayı sağlamadır. Allah Teâlâ şöyle buyurur: “Harcadıklarında ne israf ne de cimrilik ederler’’ (Furkân, 25/67). Sonra erkek, geçimde itidal ve helal yolu seçer. Eğer buna şüpheli şeyler karışırsa helali azığa, şüpheli şeyleri giysiye sarfeder. Zira haramla beslenen et cehenneme müstehaktır.

Beşincisi, dinî bilgileri öğretmektir. Allah Teâlâ şöyle buyurur: “Ey inananlar! Kendinizi ve ailenizi, yakıtı insanlar ve taşlar olan ateşten koruyun” (Tahrim, 66/6). Kişi, ailesine Ehl-i sünnet ve’l-cemaat akidesini, dinin mükafat ve cezayı gerektiren hususlarını, gusül, hayız ve nifas gibi temizlik hükümlerini, namaz ve orucun hükümlerini öğretir.

Eğer erkek bunları ihmal ederse kadına kocasının izni olmadan dışarı çıkmak ve bunları ulemaya sormak vacib olur.

Altıncısı, erkeğin eğer birden fazla eşi varsa nafaka, giyim, yatak ve geceleme hususlarında adaletli davranmalıdır.

Yedincisi, erkeğin hanımını eğitmesidir. Allah Teâlâ şöyle buyurur: “Baş kaldırmasından endişe ettiğiniz kadınlara öğüt verin, onları yataklarda yalnız bırakın ve {bunlarla yola gelmezlerse) dövün. Eğer size itaat ederlerse artık onların aleyhine başka bir yol aramayın. (Nisâ, 4/34). Hz. Peygamberin (a.s.) pak zevcelerinden bir ay süreyle uzak durduğu rivayeti meşhurdur ve bu tefsirlerde yazıla gelmiştir.

Üçüncü unsura gelince, bu hizmetçilerin yönetimi hakkındadır, nasıl ki erkek ev için ruh, kadın beden gibi ise onlar da ev için bedendeki organlar mesabesindedir. Bunun nedeni, onlar olmadığı takdirde organların kullanılması ve yorulmasına ihtiyaç duyulacak hususlarda yeterliliğin onlarla sağlanmasıdır, öyleyse hizmetçilerin faydası, organların faydası gibidir. Onlar olmasaydı birçok iş erkeğin elinde birikirdi ve çok daha fazla hareket etmesi gerekirdi, bu da onun heybetini ve vakarını yok ederdi. Dolayısıyla onun, hizmetçilere ihtimam göstermesi gerekir. Bu bağlamda evin lideri genel olarak hizmetçilerin tümünü gözetip ıslah etmeli, sonra tek tek her birinin durumuna bakmalıdır. Evin reisi onların hallerini genel olarak gözetmeli, her birisine kendilerine uygun meşgaleler vermeli, onları kendilerine yaraşan ve uyan işlerle sorumlu tutmalı, onlara güç yetiremeyecekleri şeyleri vermemeli, farklı meşgaleler ve değişik işlerde çok çalıştırmamak, bir işten diğerine sevkedip koşturarak eziyet etmemeli ki sonunda bıkmasınlar. Allah’a onları kendisine nimet olarak verdiği için şükretmelidir.

Ona düşen haklarında adalet ve insafı gözetmek, zulüm ve baskıyı terketmek olmaklıdır. Özetle yapması gereken israfa ve cimriliğe varmadan hepsinin yiyecek, giyecek ve benzeri ihtiyaçlarını karşılamasıdır. Onların kötü işler yapmalarına, tartışmalarına ve başkalarına zulmetmelerine engel olmalıdır. Sonra ayrıntılı olarak tek tek hizmetçilerin durumları üzerinde durmalıdır. Bu da onları alırken neye bakacağı ve hizmet ederken peye riayet edeceğiyle ilgilidir. Mümkünse deneyerek alır, bu mümkün değilse dış görünüşten harekede karakter tahlili yapar. Zira beden, nefsin kalıbı ve onun kabuğudur, nefsini akılla güçlendirmemiş ve duyu elbiselerinden soyunmamış kimselerde bedenin şekilleri ve çizgileri, nefsin yapı ve huylarını izler.

Bu itibarla çoğu şahsın fizikî yapısı huylarıyla örtüşür. Denilmiştir ki, çirkinin en güzel şeyi onun dış görüntüsüdür, öyleyse şaşı, eğik boyunlu ve topal gibi farklı fizikî özellikleri ve sıradışı görüntüsü olanlar ile cüzzamlı, tek gözlü, aksak ve benzeri engeli olanlardan uzak durulmalı, kolu bacağı düzgün, uzuvları uyumlu olanları seçmeli, orta zekalı haya sahibini, keskin zekalı arsıza tercih etmelidir. Çünkü ilki iffetli ve itaatkâr, İkincisi hilekâr ve kurnaz olur. İkinci hususa, yani hizmet ederken neye riayet edeceğine gelince, onların hizmeti sevgi, umut, zaruret ve korkuya dayanmalıdır. Kalplerinde sahipleriyle sürekli birlikte olduğu hissini yerleştirerek onların gönüllerini kazanmalı, içlerinden kendisinden uzak olma düşüncesi geçmemelidir. Çünkü onlar sahibinin malını paylaştıklarını, onunla aynı menfaatlere sahip olduklarını düşündükleri vakit sahipleri hakkında şefkati gözetirler ve hayırhahlıktan ayrılmazlar; ancak ondan cefa görürler, sağlam olmayan bir efendiliğe tanık olurlar ve korunaksızlık hissederlerse hizmetleri yoldan geçenin ya da uzun bir yola çıkmaya niyet etmiş ve sefer için azığını hazırlayan birinin hizmeti gibi olur ve böylece onlar ayrılacakları günü düşünerek sahibin malını aşırmaya, azıklarını habersizce biriktirmeye ve kendi ihtiyaçları için onları ele geçirmeye karar verirler.

Evin sahibi, kendi işinden daha önemli görerek ve onların maslahatını kendi maslahatına önceleyerek hizmetçilerin yiyecek ve içecek gibi geçimlerini temin etmelidir. Hz. Peygamber (a.s.) şöyle buyurmuş-tur: “Onlar, Allah'ın sizin sorumluluğunuza emanet ettiği kardeşlerinizdir.O halde Allah kime kardeşinin sorumluluğunu verirse ona yediğinden yedirsin, giydiğinden giydirsin ve onlara taşıyamayacağı yük yüklemesin; onlara taşıyamacağı bir yük yüklerse kendisi de yardım etsin’'(Buhari,İman,22) Hz. Aişe’den (r.a.) rivayet edildiğine göre Hz. Peygamberin (a.s.) son tavsiyelerinden biri şöyledir: “Namaza dikkat ediniz, namaza. Bir de elinizde bulunan kölelerin hakkına riayet ediniz .”(Ebu Davud,Edeb,123-124) Ve hizmetçilerinin yoksul ve zavallı olmaları gibi durumlarından haberdar olmalıdır. Hz. Peygamber (a.s.) şöyle buyurmuştur: Hepiniz çobansınız ve hepiniz güttüğünden sorumlusunuz.”(Buhari,Cum’a,11)

Mesela kişi himmetini onların sıkıntılarını gidermeye hasreder, dinlenme zamanları ve istirahat vakitlerini belirler, hizmetçilerin her birinin işini, kendi uhdesinden çıkarıp onun sorumluluğuna verir, böylelikle hizmetçinin sorumluluğu hafiflemiş olur ve onlar işlerinde daha dinç ve hizmetlerinde daha rahat ederler, gönülleri bezginlikle değil, ferahla dolar, yılgınlık ve tembelliği de üzerlerinden atarlar. Zaafîyet göstermeden onlara iyi davranmalı, yani hatalarına karşı müsamaha ve affediciliği elden bırakmamalı, aksine kabahatlerine göre ıslah edip doğrultma hususunda gevşeklik göstermeden orta yol üzere olmalıdır. Sert davranırken de zulmetmemelidir, bilakis onları telef edecek ve telef etmeye yaklaşacak denli azap etmek ve şiddetli ceza vermek veya kötü bir şekilde dövmek bir yana, sertlik ve kabalığa vardırmadan onların gönlünde heybetli ve büyük olmalıdır, çünkü bütün bunlar kişilik onuru ve mertliğe, hatta dinin hükümlerine aykırıdır.

Hatalarına karşılığını verirken cezalandırmada aşırıya gitmemelidir ve müsamahakâr da olmamalıdır ya da suçları hakettiğinin fazlasıyla cezalandırmamalıdır. Dinin hadlerle ilgili olarak onlara koyduğu miktarın hürlerinkinin yarısı olduğunu görmez misin? Öyleyse hizmetçilerle ilgili bu kaideyi gözetmek, onları ıslah ederken adalet ve hakkaniyet usûlünün kaybolmaması için hürlere lazım gelenin yarısını uygulayarak dengeyi korumak lazımdır. Birbirlerinden ayrışabilmeleri için her birisine diğerlerinin işinden farklı bir görev tayin etmelidir. Nasıl ki her bir organ kendine has fiilini yapıyorsa her bir hizmetçi de başka işleri değil, kendi tabiatına uyan belirli bir işi yapmalıdır. Yaptığı iş diğerlerinin işinden ayırdedilmediği zaman ya da biriyle diğerleri arasındaki kapasite farkı ortaya konulmadığında hizmetçiye usanç ve bıkkınlık gelir. Ve yukarıda bir hadiste geçtiği gibi, bünyelerinin yorgun düşmemesi, gayret ve sıkıntıdan usanmasınlar diye onları fazlaca sıkıntı veren işlerle yükümlü tutmamalıdır.

Denilmiştir ki, kölenin efendisi üzerindeki hakları yedi tanedir. Efendisi onu yediğinden yedirir, giydiğinden giydirir, ona gücünün üzerinde iş yüklemez, kendisine lazım gelen dinî hükümleri öğretir, günün işini bitirdiğinde efendisi onu gece hizmetimle sorumlu tutmaz, onu küçük görmez, onu vaktin farzlarını eda ederken işle yükümlü tutmaz ki ibadeti kazaya kalmasın. Dinen bir eksikliğe yol açmayacak hususlarda da müsamahakâr olur.

Bu konudaki temel ilke, yaptıkları işin maslahatına uygun düşen güzellik ve sertlik yolunu takip etmek, ufak hatalarına ceza vermemek, aksine müsamahalı ve affedici olmak, suçlarına karşı gevşeklik göstermemek ama işi, acı veren bir eğitim sürecine döndürmemek, tam tersi eğitim işinde mutedil olmak ve eğitimi, hizmetçiyi doğrudan azletme derecesine vardırmamaktır. Çünkü doğrudan azletmek, istikrarsızlığa ve kötü yaşantıya delalet etmesinin yanında, hizmetin faydasının da toptan gitmesine sebep olur. Zira böyle bir durumda yerine yenisinin alınmasına ihtiyaç duyulur. Yenisinin hükmü de ilkinin hükmü gibidir. Hizmetçiler bir kabahate tevbe eder ve sonra nehyedildikleri şeye tekrar dönerlerse cezayı artır ve düzelmelerinden umut kesme. Çirkin işlerde ve kabahatlerinde ısrar ederse, caymazsa ve eğitim güzellikle de kötülükle de fayda vermezse o zaman onu uzaklaştır ve diğer kölelerin arasından çıkart ki kötülük onlara da bulaşmasın.

Üzerinde tam bir otorite kurulması, kendisini hizmete adaması ve hürden farklı olarak ayrılmaya yanaşmayacak olması sebebiyle köle hizmetçiliğe hürden daha uygundur. Doğaları bakımından köleler üç sınıftın Doğası bakımından hür olanlar eğitim ve hizmet konusunda evlat yerine konulur. Doğası bakımından köle olanlara iş ve eğitim hususunda hayvanlar gibi muamele edilir. Şehvetin kölesi olanların ise ihtiyaç miktarınca şehveti giderilir ve başına kakarak ve hafife alınarak ağır işlerle meşgul edilir. Köleler kökenleri bakımından tasnif edilirse, Araplar fesahat ve dehalarıyla bilinir, buna karşılık serdik, arzu gücü ve kabalık onlara nispet edilir. Iranlılar akıl ve temizlikleriyle bilinir, fakat onlara hilekârlık ve ihtiras atfedilir. Rumlar vefakârlık ve sevgiyle tanınır, lâkin kınama ve cimrilik onlara isnat edilir. Hindiler sezgi ve zekayla tanınır, ama kibirli, hilekâr ve kötü niyetli olurlar. Türkler ise şecaatle tanınmalarına karşılık hainlik ve kabalıkla tanınırlar.

Evin dördüncü unsuru çoçuktur. Baba çocuğa güzel isim koymalıdır, duruma ve amaca uygun bir isim seçmelidir, çünkü çocuk güzel isimle 30 güzelleşir. Hz.Aişeden (r.a.) rivayet edildiğine göre Hz. Peygamber (a.s.) çirkin isimleri değiştirirdi.(Tirmizi,Edeb,66) Rivayet edildiğine göre o, güzel ismi hayra yorardı.(Buhari,Menakıb,6) Çocuğu mutedil mizaçlı ve güzel ahlâklı bir sütanneye emzirtmelidir.

Çünkü emzirme insan doğasını değiştirir, hatta kötü mizaç ve kötü huylar bile çocuğa sirayet eder. Hz. Peygamber (a.s.) şöyle buyurur: “ Çocuklarınızı düşük ahlâklı kadınlara emzirtmeyin, çünkü onların yakınlığı beladır, çocuğu da ziyan olur.”(Taberani,Mücemül Sağır,1,52) Yine Hz. Peygamber (a.s.) şöyle buyurur: “Doğan çocuğa yedinci gününde akika kurbanı kesilir, (saçlarını kesme, temizlik yapma gibi) ondan eziyet verici şeyler giderilir, altı yaşına gelince eğitim verilir, yedi yaşına gelince yatağı ayrılır, on üç yaşına gelince namaza alıştırılır, on altı yaşına gelince evlendirilir, sonra babası onu karşısına alır ve şöyle der: Seni yetiştirdim, öğrettim ve evlendirdim, dünya ve âhirette seninle sınanmaktan Allah'a sığınırım.”(İraki,Tahricü’l İhya,2,272) Kötü şeylere tamah etmeden önce çocuğun temiz huylarım korumalıdır, çünkü çocuk, zihninin berrak ve alma istidanının iyi olması sayesinde her şeye, özellikle de aşırı ihtiyaç duyması sebebiyle insan doğasından olan hazlara kısa zamanda alışır. Hz. Peygamber (a.s.) şöyle buyurur: “ Çocuklarınızı küçükken terbiye edin ki büyüdüklerinde içiniz ferah olsun ”(el Kütübi Vatvat,Gurrerul-hasaisi’l-vasıha ve ‘urrerü’n-nekasi’l-fazıha,1,45)

Eğer huyları kötü ise yukarıda ikinci makelenin başında geçtiği şekilde genel olarak huylarını tedavi etmelidir, özel olarak ise yeme ve giysiyi değersiz görmeli, bunların açlık duygusunu yatıştırmak, sıcak ve soğuktan korunmak için kullanıldığını, bu ikisinin amacının haz ve süs değil, sağlığı korumak ve avret mahallini örtmek olduğunu belletmek, envai çeşit leziz yemekler ve gösterişli elbiselerden soğutmalı, daha düşük olanla yetinebilsin ve en leziz olana meyletmesin diye yemeği açlık vaktine ertelemek, görevlerini bitirmeden ve itidal seviyesinde iyice yorulmadan yemesini de engellemelidir. Katıksız kuru ekmeğe alıştırmalı, tembelleşmesin diye akşam yemeğini azaltmalı, uyanıklık ve zeka için eti azaltmalı, posaya çabuk dönüşmesinden dolayı tadı ve meyvelerden sakındırmak, saldırganlık ve arsızlığa dönüşmesin diye sarhoş edici şeylerden de sakındırmalıdır. Çirkin şeyleri zemmederek engellemek, eğer bunlar sâdır olursa azarlayarak ve korkutarak hesap sormalı, bir daha cesaret bulmasın diye bu tür şeylere bilerek giriştiği değil, farkında olmadan yaptığı söylenmelidir; eğer gizlice bunları âdet edinmişse en ileri düzeyde kınanmak, dayağa gerek olursa acı çeksin diye hafifçe dövmek, uyarmakdır; azar ve dayağı tekrar etmemelidir ki engellendiği şeyi yapma hırsı göstermesine azara ve dayağa alışmasın.

Oturup kalktığı kimseler hayırlı insanlar olsun ki tabiatına onların sohbetinden övülen melekeler yerleşsin. Oyun, eğlence ehlinden uzak tutmalı, lüks, bolluk ve hızla uykudan mutlaka uzaklaştırmalı, ancak ahmaklaşmasın diye de gündüz azıcık uyumasına fırsat verilmelidir. Yorucu işlere, spora, sıcak ve soğukla karşılaşmaya yönlendirilmelidir. Tevazu ve akranlarına saygılı olmaya teşvik etmeli, şımarıklığın, tamahkârlığın, yalanın, doğru ve yalan yere yemin etmenin önünü kesmelidir. Güzel bir davranış sergilediğinde övgüde ve ona teşvikte mübalağa yapılabilir. Bazıları böyle demiştir.

Eğitmeye başlarken seçkin insanların güzellikleri, âdâb ve nasihat kabilinden şiirlerle başlamalı, aşk şiirleri ve edebiyatından sakındırmalıdır. Hocası akıllı, dindar, öğretim sırasını ve çocukların kabiliyetini keşfetmeyi bilen, saygın, ağırbaşlı, terbiyede deneyimli, her ilim ve meslekten insan grubu ve tabakasının âdâbına, özellikle de hükümdarların ve seçkinlerin âdâbına vâkıf olmalı, alçak ve adi kimselerin huylarından sakınmalıdır. Çocuklar yaşıtları, denkleri ve aynı derecede olanlarla okumalı ki onları örnek alabilsin, eğitimde zorlanmasın. Hocasından dayak yediği zaman yardım dilemesi menedilmelidir, zira bu, kölelerin davranışlarındandır. Zaman zaman nefsin rahatlaması için güzel oyunlar oynamasına fırsat vermelidir, yoksa çocuk aptallaşır.

Altın, gümüş gibi şeyler ve şehevî istekler değersiz gösterilmeli, dengi olanlara iyi davranmak, hocası ve ebeveynine saygılı olmak yüceltilmelidir. Çocuğa erdemler, saygın ve yüce davranışlar sevdirilmek, çocuk reziletler ve bayağı şeylerden soğutulmalıdır. Çocukluk ve sabîlikten çıkınca ve insanların gayelerini anlayınca; onun durumuna ve haline önem verilmelidir. Çocuğu yatkınlığı olan bir zanaatla meşgul etmelidir. Şöyle ki, çocuğun hangi ilim ve zanaat türünde istidadının olduğu, durumundan öngörülerek çocuk ona teşvik edilir ve yönlendirilir. Çünkü herkes her ilim ve zanaata yatkın olamaz. Eğer böyle olsaydı herkes en değerli olana yönelirdi. Bu, Allahın âlemdeki düzene inayetinin ve kader hikmetinin gereğidir. Allah Teâlâ şöyle buyurur: “Rabbin dileseydi bütün insanları bir tek millet yapardı.(Fakat) onlar ihtilafa düşmeye devam edecekler.

Ancak Rabbinin merhamet ektikleri müstesnadır. Zaten Rabbin onları bunun için çeşit çeşit yarattı.’’(Hûd, 11/118-119) ve her birisi için bir din ve yol var etti.
“Herkese kendisi için yaratılma olan şey kolaylaştırılmıştır."'(Buhari,Kader,4) Bir şeye yatkın olan onun en kolay yolunu ve neticesini en kısa zamanda alır. Eğer çocuk ilme yatkın olanlardan ise erdemleri kazanma hususunda bahsedilen usûle göre eğitilir, eğer zanaatlara yatkın ise kendine uygun olana alıştırılır. Eğer başladığı zanaata istidatlı değilse elinden gelen tüm çaba ve gayreti göstermek şartıyla bir diğerine geçirilir, fakat sürekli birinden diğerine geçmek ve mesleklerde az çalışmakla çocuğun aklı karıştırılmamalıdır. Zanaatını tamamlaması emredilmelidir. Şöyle ki, giriştiği işte mahir olmayı amaçlamalıdır. Bazı şeyleri öğrenip bazı şeyleri terketmesine, temel bilgileri alıp incelikleri ihmal etmesine razı olmamalıdır, aksine her şeyde zirveye ulaşmayı amaçlamalıdır, çünkü zanaatın faydası bundadır. Geçimini o zanaatla kazanması emredilmelidir ki bu zanaatı tahsil etmede gösterdiği cehd ve gayreti boşa gitmesin. Çocuk bir zanaatla geçimini kazanmaya muktedir olursa onu teşvik etmelidir ki çocuk faydalanmanın verdiği hazzı duyduğunda o zanaatta yetkinleşmeye ve maharet kazanmaya yönelik hırsı artsın, geçim temini hususunda ayık olsun ve o işte tasarruf etsin.

Bil ki burada genel bir kaide ve faydalı bir husus daha var. O da şudur: Öğretici ve hocanın her bir ferdin doğasının neye meyilli olduğunu ve karakterinin neyi kabul ettiğini keşfederek onların yatkınlığına bakması lazımdır ki o, eğitim alana ve öğrenciye o şeyden faydalanması için onunla uğraşmasını telkin etsin. Bilge Eflatun un şu sözü de buna işaret eder: “Mutedil mizaçlı bir kişinin kalbi ve iki gözü alınır ve kırk gün koltuk altına konur. Sonra bir kimyacıya dönüşmüş halde insanların arasına atılır.” Kimya/simya Yunan dilinde mal kazanma çaresi anlamına gelir. “Sonra o, iki parayı kazanmayı, daha sonra da kendine has bir yolla bunları yapmayı başarır.” Bu remizle Eflatun un kastı şudur: Onun kalbinin neye meylettiği ve gözünün nereye baktığı araştırılır, sonra o kişiye o şeyle uğraşması telkin edilir. Böylece o kimse başkasında bulmadığı bir şeyi o işte bulur. İşte burada simya ile kastedilen şey budur. Bunun zâhirinden anlaşılan Eflatun’un simya tahsilinde haksız yere adam öldürmeyi uygun gördüğüdür. Hâlbuki o bu görüşten münezzehtir, zira bırakın akıllı ve hikmet sahibi kimseyi, cahil ve adi bir kimse bile böyle bir şeyi onaylamaz.

Bilmelisin ki kız çocuklarının yeme içme işine düzen verdikten sonra onluna eğitimine ilişkin bazı hususlar vardır. Bunlar vefa, iffet, ilim ve yazı öğrenmesinin engellemesi ve vakti gelince dengiyle evlendirme gibi kadınların hasletlerini kazanmalarıdır.

Müellif, babanın çocuğa karşı sorumluluklarını bitirdikten sonra çocuğun babasına olan sorumluluklarını açıklamaya geçti. Çocuğa gelince onun anne babasına karşı sorumluluğu ikidir. O, anne babasının kendisinin varlık sebebi olduğunu bilmelidir, zira Allah Teâlâ bizi onların vesilesiyle var etti. Baba, çocuğun bedeninin hammadesi, gözünün nuru ve hayatının maddesi olan meniyi annenin rahmine attığı için sebeptir, anne ise onu cenin halinde dokuz ay taşır, onu kalbi gibi içinde muhafaza eder, bundan başka hamilelik ağırlığına katlanır, doğum sırasında başına gelen elemler, hastalıklar ve acılarla mücadele eder.

Ayrıca çocuk, ebeveyninin kendisinin yakın rabbi, yani sûreten kendisini yetiştirenler olduğunu bilmelidir. Onun hakiki var edicisi ve manevî mürebbisi ise hakikî var eden ve mutlak Rab’dir. Böyle olması, babanın çocuğunun gıdasını ve bedeninin yetişip büyümesi için gerekli olan maddeyi temin etmede çaba göstermesi ve onun nefsinin yetkinleşmesi için ona edep kurallarını, zanaatları, gerekli bilgi ve dinî meseleleri öğretmesi bakımındandır.

Sonra baba geçim vasıtalarını, malını, elde etmek için yorulup mutsuz olduğu şeyleri çocuğuna bırakır. Bunun gibi anne de kanının akından ve can maddesinden onu emzirir, onun bekâsını kendi bekasına tercih eder, onu himaye etmek ve korumak için kötü ve zararlı şeyleri ondan alıkor, faydalı ve güzel şeyleri ona çeker, öyleyse çocuğun Allah Teâlâ’ya olan sorumluluğunu yerine getirmesinin peşinden ebeveyninin haklarını eda etmesi lazımdır; o ikisine itaat etmesi, minnettarlık içinde olması, rızalarını kazanması ve ezalarına katlanması vaciptir. Allah Teâlâ şöyle buyurur: “Rabbin, sadece kendisine kulluk etmenizi, ana babanıza da iyi davranmanızı kesin bir şekilde emretti ‘’ (lsrâ, 17/33). Yine O şöyle buyurur: “Biz insana, ana-babasına iyi davranmasını emretmişizdir. Çünkü anası onu nice sıkıntılara katlanarak taşımıştır. Sütten ayrılması da iki yıl içinde olur. (İşte bunun için) önce bana, sonra da ana babana şükret diye tavsiyede bulunmuşuzdur” (Lokman,14). Hatta o ikisinin haklarına riayet etmek ve o ikisine iyiliklerine karşılık vermek Allah Teâlâ’ya kulluktan daha yaraşır ve daha önemlidir.

Bu sebeple müellif dedi ki, o ikisinin muhtaçlığı, onlara en ileri derece ilgi göstermeyi gerektirir. Bu, Allah Teâlâ’nın bizim kulluğumuza muhtaç olmayışındandır. Farzlar hariç onlara hizmet, Allah Teâlâ’ya hizmete göre daha önemlidir, hatta o ikisine itaatin içinde olduğu farz görevlerin bir kısmı Allah’a da itaattir. Ana babaya itaat üç şey iledir. İlk olarak çocuk, onların hoşnutluklarını, sevgilerini kazanmak ve onlara itaat etmek için çaba harcamalıdır. Çocuk sözlü ve fiilî olarak onların rızasını kazanma çabasını göstermelidir. O ikisi hakkında kalbinde en ufak bir soğukluk tutmadan onları sevmeye çalışmalıdır. Allah’a isyana götüren şeyler haricinde ikisinin emir ve yasaklarına riayet etmek sûretiyle itaata çalışmalıdır, Allah’a isyana götüren şeylerde de tadı dille ama cedelleşmeden onlara karşı gelir. Allah Teâlâ şöyle buyurur: “Eğer onlar, seni, hakkında bilgin olmayan bir şeyi (körü körüne) bana ortak koşman için zorlarlarsa, onlara itaat etme” (Ankebût, 29/8).

Ve ikinci olarak çocuk, onlardan bir isteği olmadan ve başa kakmadan maddî nimetleri paylaşmak ve dünyalık azıklarda yardımlaşmak sûretiyle elinden geldiğince iyilikte bulunmalıdır. Burada çocuğa düşen, üçüncü önemli bir vazife var ki o da dinî olsun dünyalık olsun gizliden ve açıktan anne babası hakkında hayır dilemesi, onların vasiyetlerini hayatta iken de vefat ettikten sonra da korumasıdır. Allah Teâlâ şöyle buyurur: “Rabbim! Küçüklüğümde onlar beni nasıl yetiştirmişlerse, şimdi de sen onlara (öyle) rahmet et! diyerek dua et” (îsrâ, 17/24).

Diğer taraftan onlara itaatsizlik de üç şey iledir. Birincisi sözlü ve fiilî olarak veya sevgi eksikliğiyle onlara eza vermektir. Allah Teâlâ şöyle buyurur: “Kendilerine öf/bile deme; onları azarlama.’’(îsrâ, 17/23). İkincisi mal ve menfaatlerden dolayı kendilerini sıkıştırmak, yanında kalmalarını başlarına kakarak, övgü ve başka türden karşılık bekleyerek paylamaktır. Üçüncüsü, isteklerine önem vermemek, onları hakir bırakmak, tavsiyelerini ihmal etmektir. Nasıl ki onlara itaat, tevhid ve kulluktan sonra geliyorsa onlara itaatsizlik de şirk ve Allah’a isyanın ardından gelir.

Anne babanın haklarını öğrendiğine göre her birinin haklarına riayette hataya düşlemek için baba ile annenin hakları arasında bir fark olduğunu bilmen lazımdır. Bilmelisin ki babanın hakkı daha naif bir şeydir ve ruhanilik cihetine daha yakın bir haktır, bundan dolayı o ancak akledildikten sonra farkedilir. Anne hakkı ise daha görünürdür ve cismanîlik cihetine daha meyillidir,bu yüzden o, ilk duyu aşamasında fârkedilir ve küçük çocuğun anneye meyli babaya meylinden daha fazladır. Babanın haklanın karşılığı ona itaat etmek, hayırla anmak, dua etmek ve övmekle olur. Annenin hakkı ise malından ona sarfetmek, kendisine layık olan geçim sebeplerini önüne akıtmaktır. Bu durum onların konumunda olan dede, amca ve dayılar ile büyük kardeşler ve bunların mukabili olan kadınlar hakkında da böyledir; o ikisi için geçerli olan saygı, ihtiram ve zikredilen diğer hususlar onlar için de geçerlidir.

Öte yandan edep kazandırmada öğretmen, ebeveyn hükmünde, hatta ondan daha etkili ve daha güçlü olduğu için müellif onun bu durumuna işaret etmek istedi ve şöyle dedi: İnsanın öğretmeni ona İlmî yetkinliklerden insanlık suretini ve güzel huylarla kazanılan ebedî hayatı bahşeden, onu mükemmelleştiren bir efendi yani yetiştiricidir. Bil ki öğretmen, hakkına riayet edilmeye babadan daha layıktır. Nitekim Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: “Babalar üçtür: Seni dünyaya getiren baba, sana öğreten baba ve seni yetiştiren baba.’’ Diğer bir rivayette şöyle denir: “Babalar üçtür: Sana öğreten baba, seni dünyaya getiren baba ve seni evlendiren baba. Babaların en hayırlısı sana öğretendir.’’ Bu, onun insanlığın hakikati olan ruhunun doğum sebebi olmasındandır. Zira öğretmen onun düşünme nutfesini heyûlânî akıl da denilen kalbinin içine işitme yoluyla atmak suretiyle çocuğun meleke halindeki aklının doğum sebebi olur. Hz. İsa’nın (a.s.) dediği gibi, “İki kez doğmayan, göklerin hükümranlığına asla nüfuz edemez.”

Sonra öğretmen onu en hakikî bilgiler ve saf hikmet sütüyle emzirir, hakikate dair anlamların gıdalarıyla ve yakinî gerçeğin içecekleriyle besler, tâ ki o, bilfiil akla ulaşır ya da erişir, ve böylece müstefâd akıldan ibaret olan rüşdüne erer ve asla ulaşarak fanilik ve tükenmişlik korkusundan emin olur. Ruhun bedene üstünlüğü, bilginin sütten üstünlüğü, ruhanî gıdaların hayvani yiyeceklerden daha tatlı olması ve kalıcı aklî varlığın kaybolan duyusal varlığa olan üstünlüğü miktarınca öğretmene itaatin babaya itaate yeğlenmesi gerekir.

Mahlukâttan hiçbirine verilmeyen hizmet ona sunulmalıdır,eğer böyle olmazsa Allah'tı hakkıyla kulluk edemezsin, çünkü Allah’a kulluk 0‘nu bilmeye bağlıdır, O nun bilgisi ise bir öğreticiden alınır, öyleyse öğreticisine itaat etmeyen Allah’ı bilemez. Allah’ı bilemeyince de Ona kulluk etme imkanı olamaz. Şu halde öğretmen Gerçek Var edicinin halifesi ve Mutlak Rabbin vekilidir, öğretmene itaat, öğrencinin beş şeyi üstlenmesine bağlıdır. Bunlar dilediği gibi tasarrufta bulunması için kendisini ve malını hocasına adaması, ona olan hizmeti kendi gereklerinin önüne alması, onun fikrini kendisine çekmek için karşılığını vermedeki yetersizliğini bilerek daima ona şükran duyması, hem hocasının hem de hocası sebebiyle başkalarının cefâsına hüsn-i kabul gösterme, sözüne ve fiiline karşı gelmeyi bırakma yoluyla katlanması, sonra her ne şekilde olursa olsun ona eziyet verecek şeyden kaçınmasıdır, çünkü bu, onun dünya ve âhiret hüsranına sebep olur. Zira insanlar, onda ve onun Vâcib Teâladan sapmasına karar kılarlar ki bu durumda o, Allah’ın gazabına düçar olur. Bundan Allah’a sığınırız, öğretmenle ilgili sözü edilen saygı ve ihtiram, öğrenmen konumunda bulunan ve onunla ilişkili olan evladı, torunları, doğruluk ehli ve hakikat erbabı olan dostları ve kardeşleri için de geçerlidir. Allah yardımcımızdır ve itimad O’nadır.

Bu bağlamda sözün sonu geldiğine göre konuyu bir meclisteki konuşma, davranış ve yemek âdâbı ile bitirelim. Konuşmaya gelince, akıllıya düşen sükûtu âdet edinmesidir. Denilmiştir ki, çok konuşmak deliliktendir. Hz. Peygamber de (a.s.) buyurdular ki “Sükût eden kurtulur. ‘’(Tirmizi,Kıyamet,50)Bu olmuyorsa akıllıya düşen çok konuşmayı bırakmak, daha çok dinlemek ve bir konuyu daha iyi biliyor olsa bile başkaları lafını bitirmeden onların sözünü kesmemektir. Söz bittikten sonra yaralayıcı bir edayla insanlara cevap vermemelidir, insanlardan önce cevap vermeye kalkışmamalı ve başkasına sorulmuş soruyu kendi üzerine almamalıdır. Tam olarak anlamadan cevaba başlamamak, zihninde tasavvur etmeden ifâdeye girişmemelidir. İnsanların gizli konuşmalarına ve fısıldaşmalarına kulak vermemeli, büyük ve değerli insanların huzurunda sesini yükseltmemeli, sesini çok da kısmamak, aksine ortayı gözetmelidir.

Onlarla konuşurken üçüncü tekil şahıs sigasıyla kinayeli olarak konuşmalı, ama kapalı kinayelerden ve kullanılmayan lafızlardan, lafı uzatmaktan, münakaşadan, boş ve çirkin sözlerden kaçınmalı, ihtiyaç olmadıkça tekrar etmemeli, olursa da açık bir şekilde ve kızgınlığa düşmeden tekrar etmelidir. Konuşmasındaki problemleri ve kapalılıkları anlaşılır örneklerle ve açık lafızlarla belirginleştirmeli, kaba ve müstehcen hususlardan bahsederken mecaz ve imalı konuşmaya başvurmalı, konuşurken el, baş ve diğer azalarıyla işaret etmekten sakınmalıdır, ancak gerekiyorsa ince bir işaret ve hafif bir hareketle bunu göstermelidir.

Kimseyle cedelleşmemeli, özellikle ahmak ve arsızlarla inatlaşmamak, tartışmada inatlaşma ve hakir görmekten uzak olmalı, karşı görüş sahibinin elinden çıksa bile doğru ve gerçeği kabul etmelidir.
Muhatapların akıllarının alabileceği kadar konuşmalı, insanların sözleri ve fiillerini taklit etmemelidir. Büyüklerin huzuruna girince selamlamaya sağdan başlamalı, konuşma ve dinlemede gıybet ve iftirayı terketmelidir. Topluluğun efendisine kulak verip ona yönelmeli ancak geri kalanlardan ıs bütünüyle de yüz çevirmemelidir. Hareketlere gelince, bunlarda da hımbıllıktan ve acelecilikten, despot ve kibirlilere özgü cakalı davranışlardan da kaçınmalıdır. Allah Teâlâ şöyle buyurur: “ Yeryüzünde böbürlenerek dolanma. Çünkü sen ne yeri yarabilir ne de dağlarla ululuk yarışına girebilirsin (îsrâ, 17/37).

Ayrıca cinsiyeti belirsiz kimselerin davranışı gibi omuzlarını kıvırmaktan, ellerini salmaktan da sallamaktan da, sık sık arkasına bakmaktan, yolda deliler gibi etrafına ve sağa sola bakınmaktan uzak durmalıdır. Otururken ise bacaklarını uzatmamak, bağdaş kurmamak ve hocası, hükümdarlar, ebeveyni ve benzeri durumdakilerin huzuru dışında dizleri üstüne oturmamalıdır.

Eline dayanmak ve yaslanmaktan, başını dizine ve eline koymaktan, parmaklarını kıtlatmaktan, elini burnuna ve ağzına sokmaktan, sakalıyla oynamaktan, gerinmekten, esnemekten, tükürmekten ve sümkürmekten uzak durmalıdır. Kolları ve ayakları çıplak tutmaktan ve uyuklamaktan uzak durmalı ve eğer uyku bastırırsa bir sözle ve düşünceyle onu uzaklaştırmalı, olmazsa o meclisten çıkmalıdır. Eğer meclistekiler de uyuyorsa onlara katılır ya da orayı terkeder. Mecliste kendine uygun yer neresi ise orayı gözetir, ne geri durur ne de ileri atılır ve yerini korur, oradakilerin büyüğü ise istediği yere oturur, eğer meclisin yabancısı ise bir yere oturur ve sonra Rakamından üstte bir yer olduğunu anlarsa yerine döner. Böyle bir durumda ilke, ortaya riayettir.

Yemek âdâbına gelince, en önemlisi el, yüz ve burun gibi azaların temizlenmesidir. Misafir olmadıkça yemeğe önce başlamamalıdır. Üç parmağıyla yer, elbisesini kirletmez, lokmaları küçük tutar, önünden yer, ağzını şapırdatmaktan, çabuk yutmaktan, arka arkaya lokma almaktan, çokça çiğnemekten, parmak yalamaktan, sonraki yemekleri beklemekten, en leziz olanı istemekten, sofradakine ve özellikle lokmasına bakmaktan ve yemeği koklamaktan kaçınmalıdır. İnsan doğasının nefret ettiği şeylerden sakınmalıdır ve eğer çiğnediğinde taş ya da kemiğe denk gelirse başkaları farketmeden onu çıkarır. Başkalarından önce sofradan çekilmez, eğer doyar ve doygunluk hissederse oyalanır, diliyle sanki yiyormuş gibi yapar, ayrıca kürdanla temizlik yapıp kalanları başkasının midesini bulandırmayacağı yere çıkarmalı, insanların arasındayken kürdanı da bırakmalıdır. Yemeği bitirdiklerinde herkesten önce yıkamaya geçmemelidir, ancak misafirse diğerlerinden önce yıkayabilir. Parmakları, tırnak uçlarını, ağız ve çevresini temizlemede titiz davranmalı, gargara yapmamalı, leğene tükürmemelidir. Su içerken lokurdatmamalı, hemen yutmalı, damaktan ve boğazdan ses çıkartmaktan kaçınmalıdır. Âdâpla ilgili hususlar çoktur, kim ki bu kadarına dikkat etmezse ondan uzak dur: “Herkese kendisi için yaratılmış olan şey kolaylaştırılmıştır .

Şerhul'l Ahlaki'l-Adaudiyye - Taşköprizade Ahmed Efendi
Müellif:Adudüddin el-İci (m.1355)
(Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı)
Devamını Oku »

Söylenmemiş Aşkın Güzelliğiyledir


..Unutabilmenin de kendisine mahsus zevkleri var. Acı, içimizde sonsuza dek yaşamadığı için hayata tutunabiliyo­ruz. Geleceğin daha güzel olacağına dair bir ümit besliyo­ruz. Böylece ayakta kalıyor, sevmeye, çalışmaya devam edi­yoruz. “Ey ömrün en güzel türküsü Aldanış/ Aldan! Gelmiş olsa bile ümitsiz kış.” İnsan aldanmayı istiyor, ölümün ve acının kol gezdiği bir dünyada başka türlü nasıl direnebilir?

Her aşk, sonsuza dek sürme istidadı taşıyor. Severken ak­lımıza ayrılık gelmiyor. Ayrılığı sevdaya dahil etmiyoruz. Tıpkı yaşarken ölümü düşünmek istemediğimiz gibi. Şey­lerin zeval bulması, yokluğa karışması, ağzımızın tadını bo­zuyor. Hep bir yenileniş duygusuyla, sil baştan yaşamak isti­yoruz hayatı. Verilmiş her anı, bir armağana kavuşur gibi se­vinçle tatmak istiyoruz.

Oysa azar azar çürüyor vücutlarımız. Söyleyecek sözleri­miz tükeniyor. Aynı kelimelerle konuşmaktan dilimiz aşını­yor. İnandığımız ülküler politik propagandayla kirletiliyor. İnandığımız insanlar, hayatın bir yerinde bizi hayal kırıklı­ğına uğratabiliyor. Bazen kendimize şaşırıyoruz. Yalan söyle­yebilme yeteneğimize, kendimizi kandırabilme kudretimize. Hayat ilerledikçe, kendi cehennemimizin kara deliğine doğ­ru çekiliyoruz. “Herkesin bir kez kendi cehennemine inme­si gerekir” demişti CesarePavese. Kimimiz, hiç oradan çık­mıyor. Kimimiz, aldanışın vaatlerine kanarak orayı cenne­ti sanıyor.

Her yerde insanlar kendilerini övmek ihtiyacı duyuyor. “Ben boşuna yaşamadım” demek ihtiyacı, aynaya bakmak ihtiyacı duyuyor. Günübirlik sözlerin arasına kişisel propa­gandanın kırılgan şivesi karışıyor. İşte o kadar kırılganız. Vü­cutlarımız gibi, kimileyin ruhlarımız da çürüyor. O yüzden, birisi bize var olduğumuzu söylesin istiyoruz. Birisi bize sahici insanlar olduğumuzu hatırlatsın.Hayatımızı övülmeye değer bulsun.

Söylediğim sözlerle hayatım arasında günbegün derin bir yarık oluşuyor. Ruhuma şifa olsun diye yazdığım her keli­me, ona ayıracak bir sessizliğim yoksa* yaramı daha da onul­maz kılıyor. Yazmak tehlikeli. Yazmak insanın hançeresin­den bir neşide gibi fırlamıyorsa eğer, endişeyi tırmandırıyor. Söz, sükûtla taçlanmıyorsa yerlere düşüyor. Bir ruhtan çıkıp başka bir ruha değiyorsa sözün anlamı var.

Üzerimdeki bütün maddî örtüleri atsam benden geri­ye ne kalacak? Mesleğimin, toplumsal rollerimin, imgeleri­min dışında kimim ben? İnebildim mi kendi cehennemime? Cennetin kokusu yokladı mı hiç ruhumu? Kelimelerin nü­fuz edemediği bir sidretu-l-münteham var mı benim? Daha önemlisi, bir miracım var mı?

İnsan sadece anda yaşıyor. O uzun, o büyük şimdinin coğrafyasında. Bugün seviyor, yarın darılıyoruz. Oysa ka­nat takıp uçabilsek, gökyüzüne çıkıp da âlemi seyredebilsek; yükselebilsek de ömür denen o kavisli ırmağı bir bütün ola­rak görebilsek; yağmur kokan bir sabaha karşı camı açıp da içimize gökyüzünü çekebilsek, mevcudatın yalnız aşk üzere yaratıldığını hissedeceğiz. Sessizliğin sesini duyacağız. Oraya kelimeler girmeyecek. Aklın orada yeri yok. Sadece teslimi­yetin dile gelmez neşesi.

Hayat hâlâ damarlarımızda akmaya devam ediyorsa aşkın güzelliğiyledir.

Kemal Sayar,Herşeyin Bir Anlamı Var

Devamını Oku »

Güzelliği Ararken

Güzelliği Ararken



Ruh için günlük pratik hayattan zaman zaman uzaklaşmak ve zamansız, ebedî gerçeklikleri tefekkür etmek önemlidir. Kimi geleneklerde bu duruma 'ruh tatili' adı verilir. Hayret ve tefekkür anları için günübirlik etkinlikten sarf-ı nazar etmek. Yoldan geçerken manzara sizi büyüler ve hemen bir mola verip o güzelliği içinize çekersiniz. Ruh, her gün bir güzellik anını yakalar. Güzellik biçimde değildir, eşya ve tabiatın bizi tefekküre ve kâinatla yekvücut olmaya davet eden yanı niteliğindedir. Güzellik, tahayyüle hadsiz bir ufuk kazandırır, asla kuruyup yitmeyecek bir tahayyülü besler. Seyri hoş olmayan bir şey bile kalbi derin bir tahayyüle gark etmek suretiyle kendi güzelliğini vazeder.

Mabetler sadece pratik sebeplerle inşa edilmez, onlar aynı zamanda tahayyül içindir. Sinan'ın eserleri ruhun güzellik ihtiyacına hitap eder, bize kutsalı düşleme imkânı sunar. Güzelliği takdir etmek, ruhu karıştıracak şeylerin gücüne açık olmakla mümkündür. Eğer güzellik karşısında etkileniyorsak, o halde ruh uyanıktır. Ruhun yeteneği, etkilenebilmesinde gizlidir.

Yıldızların parladığı bir çöl gecesi tahayyül edin. Saf ve duru sessizliğin ortasında. Oradan yayılan şey, güzelliktir. Burada güzellik, gözlemcinin yansıttığı bir şey değildir, kaçınılmaz bir biçimde gerçektir ve kalplerimizde karşı konulmaz bir tepki uyandırır. Tıpkı doğruluk ve iyilik gibi, güzelliğe de tepki veririz. Çünkü onlar bizim dışımızdaki nesnel gerçeklerdir, bize ilham verir ve bizi ışığın kalbine taşırlar.


Estetik deneyim, bize acil ben-yönelimli ihtiyaç ve ilgile­rimizin dışında ulvî bir dünya olduğunu fısıldar. İnsan iyi­lik, doğruluk ve güzelliğe cevap veremediğinde tam ve sağ­lıklı bir biçimde yaşayamaz. “Kendi değerini kendin yarat” tarzı yüzeysel bir felsefe burada işe yaramaz, kendi adımıza hedefler icat ederek hayatın anlamını yakalayamayız. İnsan tabiatı, ancak dünyanın güzelliği karşısında duyduğu hay­ret ve lezzet yeteneklerini sistemli bir biçimde derinleştir­mekle kendisini gerçekleştirir. Şefkat, merhamet, sempati ve diyalog gibi ahlâkî duyarlılıkları geliştirmekle kendimizi gerçekleştirebiliriz. insanlık durumu kırılgan. O halde, ras­yonel bir biçimde iyiliğin tarafında saf tutmak yetmez. So­nunda iyiliğin kazanacağına, iyiliğin mukavemet edeceğine de inanmamız icap eder. Ümidin ışığında yaşamak gerekir. Böyle bir iman ve ümit, ikisine ilham veren aşk gibi, bilimsel bilginin alanından devşirilemez. Onları ancak manevî disip­linlerin yardımıyla elde ederiz. Bütün iyi manevî yollar in­şam doğru eyleme, kendini keşfetmeye ve diğerlerine saygı duymaya davet eder. Manevî olan ancak güzelliği görmekle başarılır ve nihayet ancak manevî temrinlerle güzelliği açık seçik görebiliriz.

Allah, Hüsn-ü Mutlak’tır, mutlak güzel. Güzellik karşı­sında duyduğumuz hayranlık, bizi Güzeller Güzeli’ne yak­laştırır. Bütün güzellikler O’nun güzelliğinin tecellisidir. Güzeller ve güzellikte ezel âleminin hatırası vardır. “Nereye dönerseniz dönün, orada O’nun yüzü, O’nun güzelliği var.” Güzellik, insanın içinde uyanmak isteyen bir hatıradır.

Kemal Sayar - Herşeyin Bir Anlamı Var

Devamını Oku »