Wıllıam H. McNEILL-Chicago Üniversitesi
Osmanlı imparatorluğu, Batı Avrupa ve Birleşik Amerika’da önemli oranda kötü tanıtıldı; hatta şimdi bile, İmparatorluğun ölümünün üzerinden elli yıldan fazla bir zaman geçtiği halde, Osmanlı tarihi ile ilgilenen tarihçilerin sayısı, ona yakın önemi haiz bir Avrupa devletinin görebileceği ilgiden çok daha geride kalmıştır. Bunun sebeplerini kolayca anlayabiliyoruz. Osmanlı gücünün yayıldığı asırlarda, korkunç Türk, Hıristiyan Avrupa’nın tamamı tarafından öcü olarak resmedilmişti. İlerleyen Müslüman dalgasını hayal etmek, hemen hemen bütün Hıristiyan zihinlerde şiddetli korkulara ve dinî dehşete yol açıyordu. Müslüman zaferlerini “Hıristiyanlığın apaçık günahlarına karşı Tanrı tarafından tayin edilmiş bir ceza” olarak görmek, Osmanlı zaferlerinin uyandırdığı dehşeti hiçbir şekilde hafifletmiyordu.
Hayli derinlerde yerleşmiş bulunan bu dinî antipatinin kalıntı ve yansımaları günümüze de aksetmekte ve bilim adamlarının Osmanlı gerçeği hakkı*ndaki görüşlerini deforme etmeye devam etmektedir. Tanrıyı uluslararası savaş ve diplomasiden sorumlu tutan bir görüşü bilinçli ve kasıtlı bir biçimde benimsemeyenler arasında bile durum farklı değildir. Dinî antipatilerin en güçlü şekilde varlığını devam ettirdiği yer, Balkan halklarının bizzat kendileri olmuştur; 19, yüzyılda gelişen milliyetçilikleri, onların eski dinî husumetlerine yeni bir ifade zemini hazırlamıştır. Batı Avrupa’da, ve ondan uyarlanmak suretiyle Amerika Birleşik Devletler’inde ise, eski dinî antipatilerin kılık değiştirmesi biraz daha farklı bir şekil aldı.
Zira 19. yüzyılda Batılı bilim adamları, Avrupa tarihinin seyri için, özgürlüğün gelişimi etrafında dönecek bir vizyon hazırlamışlardı. Bu, temelde, eski Hıristiyan tarih yorumlarının sekülerleştirilmiş bir versiyonu idi. Fakat bizi şu anda ilgilendiren taraf şu: Liberal tarih yorumu, eskiden miras kalan ve Türkleri öcü olarak gösteren görüşte hemen hemen hiç bir değişiklik yapmamıştır. Tam tersine, 19. yüzyıl ile 20. yüzyılın başlarında Osmanlı yönetici sınıfının bütün dikkatini üzerine çeken Balkan halklarının siyasal bağımsızlık mücadeleleri.
Batılı liberallere, özgürlük ile tiranlık mücadelesinin pek seyrek görülecek netlikteki bir nümunesi olarak görünmüştür. Türklerin özgürlük ruhuna karşı çıkarak Osmalılı imparatorluğunu koruma çabaları, Batılıların, Hıristiyan düşmanı olarak Türkler hakkında işitegeldikleri kötü şeyleri doğrulamaktan başka işe yaramadı. Sonuçta, Batı Avrupa’da sekülarizmin yükselişi, her ne kadar Hı ristiyan toplum içindeki dogmatik ihtilâfları yumuşattıysa da, Türklerle ilgili olarak uzun zamandan beri var olan önyargıları değiştirmekte pek etkili olmadı. Küçük ama uzman bir grup teşkil eden Avrupalı Islâmiyatçılardan Osmanlı toplumu hakkında daha sempatik bir yaklaşım beklenebilirdi. Fakat yakın zamana kadar, insanın “ilk”lere karşı olan dürtüsü, onların meraklarını neredeyse bütünüyle Islâmın ilk asırlarına yöneltti.
Sonunda, Arapça metin ve belgelerde iyice uzmanlaşmış olarak, pek çok Islâmiyatçı, sadece Muhammed’in dinine karşı belirgin bir olumlu tavır takınmakla kalmadı; aynı zamanda, İslâm tarihi konusunda da Arap görüşünü benimsedi. Bu, diğer birçok şeyin yanı sıra, Islâmdaki hilâfet birliğinin sona erişini pek büyük bir felâket olarak görmek anlamına da geliyordu. Islâmın ilk beş asrından sonra kurulan her şey -hatta Osmanlı İmparatorluğu gibi geniş ve devamlı olsa bile- ciddî bir alâkaya değmezdi; çünkü Peygamber’in meşru hilâfeti, en geç 1258’de sona ermiş bulunuyordu. Arapların Türklerle ilgili önyargıları, olayların akışıyla ilgili olarak bu şekilde dinî açıdan yapılan yorumları güçlendirdi; Islâmla ilgilenen Batılı öğrenciler de, genellikle, Arap kaynaklarının hemen hemen ittifak halinde bulundukları bu yargıyı benimsediler.
Bu ise, Osmanlı varlığının Hıristiyan geleneğinden doğduğu şeklindeki pek makbul olmayan bir görüşün esaslarıyla uyum halinde olduğu için, bu önyargılara karşı Batılı Islâmiyatçılardan açık bir tepki gelmedi. Bütün bunlar yetmez gibi, Osmanlı İmparatorluğunun zedelenmiş itibarına tekrar kavuşmasına en ziyade muhtaç durumda görünen millet -Türklerin kendisi- imparatorluğun 1921’deki nihaî çöküşüyle ortaya çıkan felâkete, bütün bunlara sırt çevirmek suretiyle tepki verdi. Yeni doğan Cumhuriyet, Mustafa Kemal Atatürk’ün ateşli liderliğinde, dikkatini Orta Asya’nın etnik kökenlerine ve Anadolu’daki ilk Türklerin tarihine yoğunlaştırmak suretiyle, daha saf bir Türk mazisi aramaya koyuldu. Çok dilli ve çok uluslu Osmanlı mazisi, 1920’lerin yeni Türk milliyetçiliği için bir cazibe taşımıyordu.
Tam tersine, Arap ve Balkan halklarıyla yüzyıllar süren ortak hayat, bu ateşli milliyetçilere göre, saf Türk kültürünü fena şekilde bulanık hale getirmişti. Onların görevi ise, Osmanlı döneminin kalan izlerini mümkün olan en geniş ölçüde yok ederek, yitirilmiş ulusal bütünlüğü tekrar ortaya çıkarmaktı. Pek tabii ki, bu, Islâmın reddini ve yakın geçmişle bütün bağların koparılmasına yönelik diğer Cumhuriyetçi çabaları içeren aşırı bir durumdu. Gerçekten de. Balkanlar ve Arap ülkeleriyle bağların koparılmasıyla oluşan yaraların zaman içinde iyileşmesinden sonra, tıpkı modern Yunanlıların çok dilli Bizans İmparatorluğunu kendilerine ait görmeleri gibi Türkler de Osmanlıyı ulusal miraslarının bir parçası olarak görmezlerse, bu garip bir şey olur. Fakat Bizans veya Osmanlı gibi karmaşık sosyal yapıları milliyetçi bir bakış açısından ele almanın açık ve ciddî sakıncaları vardır.
Türk, Yunan, Bulgar, Sırp, Arnavut, Kürt ve Arap tarihlerini birbirinden ayırarak bir dizi sürekli ulusal tarih ortaya çıkarmaya çalışmak, her ne kadar bu konudaki ciddî çabalarla Osmanlı (veya Bizans) tarihi hakkındaki mevcut bilgilere bir hayli katkıda bulunma imkânı olsa da, kaçınılmaz bir şekilde, geçmiş le ilgili gerçekleri çarpıtacaktır. İşte, ilgili uluslardan herhangi birine mensubiyeti bulunmayan kimselerin Osmanlı ile ilgili çalışmalara yapabileceği katkı, bence burada yatmaktadır. Gerçi, belli bir çevrede doğan bilim adamlarının çocukluğundan itibaren miras olarak edindikleri dil ve yerel kültür seviyesine ulaşmak bir yabancı için pek güçtür. Fakat olaylara dışarıdan bakan kimsenin bağımsızlıktan gelen avantajları da vardır; o, yerel kültürün yapısında var olan birtakım duyarsızlık ve düşmanlıkları daha çocukluk çağında bir kültür olarak benimsemiş değildir.
İçeridekilerle dışarıdakiler arasındaki diyalog ve etkileşim sayesinde yerel deneyim ve dil inceliklerini yabancının şüpheciliği ve bakış açısıyla birleştirmek, etkili ve mantıkça sağlam bir bilimsel geleneği teminat altına almanın en iyi yoludur. Sanıyorum, Profesör Karpat da bu konferansı böyle bir düşünceyle düzenlemiş bulunuyor; en azından, onunla yaptığımız sohbetlerde, geniş plandaki görüşlerin ayrıntılardaki uzman görüşleriyle karşı karşıya geleceğini umduğundan söz etmişti. Ben ise, uzmanlıktaki eksikliğim sebebiyle, zorunlu olarak, görüşlerimi geniş plandaki mülâhazalara ayıracağım. O halde, Osmanlı şartları içinde değil de, küresel şartlar altında düşünecek olursak, Osmanlı İmparatorluğu nasıl algılanmalıdır?
1402’den önce, Anadolu’daki Müslüman-Hıristiyan sınırı boyunca ortaya çıkan gazi beylikleri arasında en başarılı olanı, Osmanlı İmparatorluğuydu. Bunlardan sadece Osman’ın torunları Avrupa’ya girmeyi başarmış ve fetih alanlarını muazzam bir şe kilde genişletmişlerdi. Sonunda, Osmanlı Padişahları Anadolu’nun gazi yöneticileri arasındaki bütün rakip ve komşularını geride bırakarak fethettikleri farklı yapılardaki geniş arazilerin karmaşık problemleriyle uğraşmaya koyuldular. Bayezid’in Timurlenk tarafından esir edilişini (Ankara Savaşı, 1402) takip eden karışıklıkları bastırmaktaki başarılarının sonucu olarak da, Osmanlı İmparatorluğu yöneticileri, yeni cins bir Müslüman imparatorluk yapısını ortaya çıkaran ilk kişiler oldular.
Bu ise, İran’da Safevî ve Hindistan’da Moğol yönetimi altında daha sonra ortaya çıkan diğer iki büyük Müslüman imparatorlukla ilgi çekici benzerlikler arz ediyordu. 1520’lere gelinceye kadar, bu üç büyük imparatorluk, neredeyse bütün Islâm topraklarını paylaşmıştı. Bunların üçü de Türkçe konuşan muharip sınıfların hakimiyeti altındaydı. Teb’aları ise kültür ve dil yönünden farklı yapıda idiler. Osmanlı ve Moğol İmparatorluklarının teb’alan arasında, ayrıca, din farklılığı da vardı. Yönetenler ve yönetilenler, sadece dar bir alanda ortak değerlere ve görünüme sahipti.
Uzun vadede bu durum büyük bir zaaf ortaya çıkardı. Fakat Türk asker ve bürokratları ile Balkan ve Arap halkları arasındaki ortaklığın sınırlı alanının, 16. yüzyılda Osmanlılara, sınırlara büyük kuvvetler yığma imkânı verdiğini düşünmek de mantıklı görünüyor. Çünkü fethedenle fethedilen arasındaki temas noktalarının zayıflığı nedeniyle, Osmanlı Türkleri, arkada bıraktıkları zayıf garnizonlarda ayaklanma korkusu yaşamıyorlardı. Bilmiyorum, ama aynı şey Moğol devleti için de sözkonusu olabilir. Safevîlerin ise Şiî doktrinini bütün ülkede hakim kılma çabaları, yönetenle yönetilen arasında, Osmanlı ve Moğol topraklarına kıyasla çok daha geniş bir temas alanı ortaya çıkardı. Bu da başlangıçta daha büyük sürtüşmelere yol açtıysa da, uzun vadede yöneten ve yönetilen arasında daha büyük bir dayanışmayı netice verdi. Bu üç Müslüman devlet arasındaki ilişkileri anlama konusunda iki nokta daha dikkatimi çekiyor.
Birincisi, her üç imparatorluğun da Türk yönetici sınıflarının bozkır göçebeliğinden gelen hayat tarzı ve sosyal disiplinden şu veya bu ölçüde kurtulmuş olmalarıdır. Şunda da şüphe yok ki, onların temel askerî özellikleri ve becerileri, doğrudan doğruya onların bozkır geçmişinden geliyordu; Safevî imparatorluğunda da kabile döneminden kalma emir-komuta yapıları devam ediyordu. (Öyle sanıyorum ki, Safevî kabileleri, daha doğrudan bir şekilde, evvelce bozkırlarda geleneksel bir hayat sürmüş ve geleneksel disiplinler altında yaşamış eski göçebe topluluklarına dayanıyordu.)
Bununla beraber, Safevî devletinde bile, Osmanlı ve Moğol İmparatorluklarına oranla bozkır geçmişi yüzeye daha yakın çıksa bile, dikkate alınmayan eski kabile bağlarının ciddî şekilde yıpranmış olması muhtemeldir. Bu şekilde, Safevî hareketinin ayırd edici özelliği olan hararetli bir dinî propagandistliğe zemin açılmıştır. Gerek Osmanlı, gerekse Moğol imparatorluklarında olduğu gibi geleneksel Türk bozkır davranış biçimlerindeki kırılmanın daha da ileri gittiği durumlarda ise, dinî doktrin ateşi, muharip sınıfı bununla kıyaslanabilir ölçekte insicamlı bir bü tünde eritecek seviyeye ulaşmadı. Fakat burada da merkezî iktidarı yasallaştıran ve sürdüren, yine dinî bir misyondu.
Osmanlı Padişahının dinî rolü Şah İsmail’in sahneye çıkışıyla bir meydan okuyuş karşısında kaldığı zaman bunun bütün Osmanlı komuta zinciri üzerinde meydana getirdiği şok, sanırım, ekseriyetle Osmanlının Hıristiyanlıkla çatışması üzerinde yoğunlaşan bilim adamlarının sandığından çok daha büyük oldu. Böyle bir iddiayı ortaya atmak için gerekli olan pek az veri ve belgeye sahip olduğumun farkında olmakla birlikte. Batının Yükselişi (The Rise oj the West) adlı kitabımda savunduğum görüş de buydu. Her ne olursa olsun, lisan yönünden yeterli uzmanlar ortaya çıkıp da belgeleri, “dinî açıdan Safevî meydan okuyuşunun Yavuz Sultan Selim ve Kanunî Sultan Süleyman için ne kadar önem taşıdığı ve büyük Padişahların Safevî doktrininden gelen ve kendi konumlan ve otoriteleri için herhangi bir ölçekte tehdit olarak algıladıkları şeye nasıl karşı koydukları” soruları ışığında ciddî bir şekilde araştırıncaya kadar bu düşünceyi, potansiyel olarak makul karşılanabilir, ilgi çekici bir hipotez olarak gördüğümü söyleyebilirim.
Şunu da itiraf edeyim ki, konuyu kendisiyle defalarca tartıştığım değerli meslektaşım, büyük Islâmiyatçı Marshall Hodgson’un şüpheciliğine karşı savunmak zorunda kaldığım için, bu fikir bana aynı zamanda sevimli de geliyor. Ne var ki, temel tezin, belgelendirilmiş delillere değil, peşin bir mantık yürütmeye dayanıyor. Şöyle ki: Kanuni Sultan Süleyman’ın, İmparatorluğun dinî kurumlarını düzenlerken radikal bir biçimde Sünnî geleneğinden ayrılarak şüphe uyandıracak ölçüde Bizans’ın kilise teşkilâtlanma modeline benzer bir çizgiyi izlemiş olması başka nasıl açıklanabilir? Bir yönetici olarak meşruiyetine Safevîlerin kafa tutmuş olması onu derinden rahatsız etmemişse, bütün İslâmî geleneklerden böylesine radikal bir ayrılışı başka ne izah edecektir?
Bu arada, tslâmdaki Şii-Sünnî mücadelesi ile Hıristiyanlıktaki Protestan-Katolik ihtilâfları arasında görünürdeki benzerliklerin, benim simetri duyguma hitap ettiğini de itiraf etmeliyim. Hiç şüphesiz, bu tür paralellikler, özellikle şüpheci bir gözle incelenmelidir. Ancak bana öyle görünüyor ki, peşin mütalâalar Islâmın ve Hıristiyanlığın içindeki gelişmeler arasındaki paralelliği ilk bakışta göründüğünden daha az geçerli kılacak şekilde öne sürülebilir. Bu arada bütün bir medenî dünya çapında iletişimin yoğunlaşarak farklı dinî ve diğer kültür modellerini, beşeri ilişkilerin daha yoğun yaşandığı merkezlerdeki insanların dikkatlerine gittikçe artan bir şekilde sunması gibi faktörleri dikkate alıyorum. Latitudinaryanizm (geniş mezheplilik), şüphecilik ve Avrupa tarihinde Rönesans davranışları olarak adlandırmaya alışık olduğumuz şeyler, bu şartlar altında doğal olarak gelişti. Bunlar, Fatih Sultan Mehmed’in sarayında da az bulunur şeyler değildi.
Bu gevşek dinî tavırlara karşı, kültürel kuvvet alanlarının kıyılarında (Almanya’da Hıristiyanlık, Azerbaycan’da İslâm için) meydana gelen ayaklanmalar bana tesadüf gibi gelmiyor. Her iki bölge de, Roma ve İstanbul üzerinde merkezileşen ticaret ve entellektüel alışverişler açısından marjinal idi. Hem Luther, hem de Şah İsmail, atalarına bağlı (atavistic), püriten içgüdülere hitap ediyordu; bundan da ötede, her ikisi de kurtarıcı bir güce sahip, tek ve otorite sahibi bir gerçek peşindeydi. Geleneksel ve sorgulanmamış tarzları dış dünya ile yeni temaslardan rahatsız olan halklar, bence, kesinliğe, saflığa ve basitliğe tekrar dönebilmek için böyle ıztırap verici çabaları her zaman desteklemeye adaydır. Bu durumda, Safevî ve Protestan hareketi arasındaki benzerlikler tesadüfi olamaz. Bunlara karşı Roma’da ve İstanbul’da gelişen tepkiler de mukayeseli bir incelemeyi gerektirir; böylece her ikisi de diğerinin ışığında daha iyi anlaşılabilecektir.
Bu mülâhazalar, muhtemelen, tehlikeli bir biçimde ayrıntıya yaklaşıyor ve eksikliğini çektiğim bilgilerin test edilmesi gerektiğini neredeyse bağırarak ilân ediyor. Bu durumda benim de dünya çapında karşılaştırmalar yapmak üzere daha yüksek ve muhtemelen boş bir seviyeye geri çekilmem gerekiyor. Nitekim Osmanlı İmparatorluğu da, diğer iki kardeş İslâm devleti olan Safevî ve Moğol imparatorlukları gibi, birbirine yakın zamanlarda ve önemli ölçüde barutlu silâhların yaygınlaşması neticesinde ortaya çıkan ilk modern imparatorlukların oluşturduğu daha geniş bir sınıfın altında yer almaktadır. Bunlar, sözünü edegeldiğimiz üç Müslüman imparatorluğa ilâve olarak, Çin’deki Mançur imparatorluğu, Japonya’daki Tokugawa Şogunluğu, Rusya’daki Moskova İmparatorluğu, Amerika’daki İspanyol İmparatorluğu ve güney denizlerindeki Portekiz İmparatorluğudur.
Bu isimler, etkileyici bir liste oluşturuyor. Avrupa’nın kuzeybatı ucundaki bir küçük bölüm dışında kalan bütün uygar dünya, topun yayılmasına ve bunu müteakiben etkili küçük silâhların geliştirilmesine, daha önce alışılmadık ölçekte büyük devlet- 64 1er halinde birleşmek suretiyle tepki verdi. Sebepleri de uzakta aramak gerekmiyor. Top çok pahalıydı; nispeten varlıklı yöneticiler bunu karşılayabiliyordu. Fakat topun elde edilmesi de şu mânâya geliyordu: Varlıklı ve güçlü bir yönetici, topu savaş mahalline nakledip de ateşe hazır hale geldiğinde, en sağlam bir kaleyi bile birkaç saat içinde yıkabiliyordu.
Topun nakli ve hazır hale getirilmesi, muhasara edilen kalenin top parkurundan uzaklığına ve hangi deniz yahut kara vasıtasıyla nakledilmesine imkân bulunduğuna bağlı olarak haftalar veya aylar alabiliyordu. Ancak böyle karşılaşmalarda birkaç ay bile uzun sayılmazdı; çünkü taş duvarlar karşısında topun ezici bir gücü vardı. Yerel savunmayı yarma konusunda kesin bir gücün ortaya çıkması, her cinsten mahallî hükümetler ile yeni silâhlar üzerinde kontrolü elde eden bir avuç güçlü yönetici arasında çağlardan beri süregelen iktidar ilişkilerini bir anda tersine çevirdi. Yeni ortaya çıkan imparatorluk yapılarından her biri kendilerine has özellikler taşıyordu. Bunlar eski hantal kuşatma silâhlarından, çeşitli teknik mükemmellikler ve üstünlükler sergileyen, daha rahat nakledilebilir meydan silâhlarına geçmişlerdi. Bir süre için Osmanlı İmparatorluğu her iki alanda da öncülüğü elinde tuttu.
Çin, Moskova ve İspanya imparatorlukları da meydanlarda ateşli silâhların kullanımına geçmekte atak davrandılar. Japonlar ve Moğollar gibi daha az korkutucu düşmanlarla karşı karşıya bulunan imparatorluklar ise bu konuda geri kalmayı göze alabilirlerdi; nitekim öyle yaptılar. Bu iki vak’ada, fevkalâde gelişmiş şövalyelik yasalarının cazibesi de büyük rol oynuyordu. Safevî İmparatorluğunun bu tayf içinde nereye düştüğü konusunda tahminde bulunmama imkân verecek askerî tarih bilgisinden mahrum bulunuyorum. Gerçi onun da ateşli silâhların bütün gelişme aşamalarında geri kaldığı şeklinde bir izlenimim var; ama bunun nedeni hakkında tahminde bulunmaya teşebbüs etmeyeceğim. Barut devriminden, dünyayı sarsan iki sonuç doğdu. Birincisi, hepimizin iyi bildiği gibi, şaşılacak kadar kısa bir zamanda, dünya okyanusları Avrupa gemilerine açıldı. Amerika keşfedildi; ona boyun eğdirme işini de Ispanyollar üstlendi.
Bütün dünyanın sahilleri, insanlığın kaydadeğer hiçbir bölümünün uzun zaman muaf kalamayacağı, en karmaşık cinsten ve hayatî önem taşıyan kültürel etkileşimlere sahne olmaya başladı. Bunun Osmanlı İmparatorluğuna bir yararı olmadı. Portekizliler, Afrika’yı dolaşmak suretiyle Osmanlı topraklarını by-pass ederek baharat ticareti için yeni bir yol açtılar. Fakat bunun kendi başına fazla önemi yoktu. Nitekim eski baharat rotaları, alışılmış trafiğin büyük kısmını taşımaya yine bir süre devam etti. En azından 16. yüzyılda, Süveyş veya İran Körfezinden geçen rotalar, Afrika çevresini dolaşan uzun ve tehlikeli yolculuktan daha ucuza geliyordu. Hatta, Afrika çevresinden dolaşan bu yolun uzunluğu yüzünden aracılar, bu yol üzerinden fazla bir komisyon almaya çekiniyorlardı. Barut devriminin ortaya çıkardığı dünya çapındaki ikinci değişiklik, Osmanlı İmparatorluğu için daha büyük önem taşıyordu. Bununla, Avrasya bozkırlarından gelen göçebelerin, uygar komşuların silâhlı birlikleri tarafından uysallaştırılmasını kastediyorum.
Eğitilmiş profesyonel askerlerin ellerindeki silâhlar, bozkır atlılarının en şiddetli hücumlarını püskürtebiliyordu. Ateşli silâhlarla donatılmış orduların merkezî yönetimi, uzaklarda garnizon noktaları kurulmasına ve göçebe saldırılarının daha başlamadan kontrol altına alınmasına imkân veriyordu. Bu imkân kavranır kavranmaz, kırsal kesimlere doğru hızlı bir yayılma mümkün hale geldi; böylece kırsal bölgeler birbiri ardınca uzaktaki bir imparatorluk merkezine bağlanabiliyordu. Batıda Macaristan’dan doğuda Mançurya’ya kadar Avrasya bozkırlarındaki geleneksel kabile hayatı, böylesine baskılar altında gittikçe zayıflayarak çöktü. Uygarlığın ilerleyişi büyük ölçüde 1650’de rayına girmişti; bir asır sonra ise ana batlarıyla tamamlanmış oldu.
Avrupa’nın Bozkır Cephesi (Europe’s Step Frontier) adlı küçük kitabımda, Avrasya bozkırlarının batı kesimine bitişik bu üç imparatorluktan üçünün de bu ilerlemede rol aldığını savunmuştum; Habsburglar Macaristan’ı ilhak etmiş, Osmanlılar Romanya’yı idareleri altına almış, Ruslar ise Ukrayna ile beraber, daha da doğudaki geniş bir arazi şeridini topraklarına katmıştı. Bu şekildeki bir bozkır dağılımı, Avrupah rakiplerine karşı Rusları açık bir şekilde avantajlı kılıyordu. (Bu arada, Uzakdoğu ve Orta Asya’da bozkırları kazanan ise Çinliler olmuştu. Bunlar da Rusları hemen tamamıyla kuzeyin ormanlık bölgelerine sıkıştırdılar.) Batıda barut devriminin başlıca galibi olarak beliren ise Ruslardı. Osmanlı ve Safevî İmparatorlukları ile Orta Asya’daki daha küçük Islâm devletleri, çok gerilerde kalmıştı. 1475’te Fatih Sultan Mehmed Karadeniz’i bir Osmanlı gölü haline getirdiğinde, bu sonuç kestirilebilir olmaktan uzaktı.
Islâm, uzun zamandan beri bozkırların batı ve orta kesimlerinde hakim inanç olarak yerleşmişti ve bu bölgelerde Türkçe konuşan halklar hüküm sürüyordu. Buna rağmen, Osmanlı ve Safevî kuvvetleri bu avantajlardan yararlanamadılar ve Rusların hakimiyeti ele geçirmelerine meydan verdiler. Bu İslâm imparatorluklarının modern çağın başlangıcındaki jeopolitik başarısızlıkları, hiç şüphesiz, burada yatmaktadır. Astrahan ve Kazan, Buhara ve Semerkand hanlıkları bir yana dursun, İstanbul ile Kırım Tatarları arasındaki ilişkilerin dikkatli bir şekilde incelenmesi bile, dünya dengelerindeki bu değişim esnasında Türklerin kütlesel gerileyişinin sebeplerinden bir kısmını açığa çıkarabilir.
Ateşli silâhlara erişim ve profesyonel silâhlı gücün merkezî bürokratik yönetimi, açıkça bozkırlar üzerinde hakimiyet kurma yarışındaki kilit faktörleri teşkil ediyordu. Belki de Türklerin başlıca dezavantajı, okçuluk becerilerinde çok derinleşmiş olmaları ve hayat tarzlarının kabile bağımsızlığına çok yakından bağlı olmasıydı. Öyle ki, yeni savaş ve siyaset prensipleri, Türk toplumunun her kademesinde işi akim bırakan bir direnişle karşılaşıyordu. Yahut asıl zaaf, daha ziyade, yeni silâhların malzeme kaynakları arasında ticaret ve zenaatin mühimsenmeyişinde yatıyordu.
Eğer durum böyleyse, bu davranışların kökeni (öyle sanıyorum) bozkır hayatından miras kalan değerlere kadar uzanabilir. Çünkü bozkır hayatında Türk savaşçıları, atlıları ve okçularının geleneksel bir heybeti vardı; bu da yeni ateşli silâhların gerektirdiği hassas bir ticaret ve zenaat zeminine dayanmıyordu. Bu konuyu bitirmeden önce şuna da işaret etmem gerekir ki, teknolojik olarak baruta geçiş ile orduların bürokratik kontrolü atbaşı giden iki hadisedir. Kargıcılar, okçular, kılıç sallayanlar merkezî cephane ve malzeme depolarından nispeten bağımsız olabilirler. Top ve tüfek kullananların ise sürekli olarak gülle ve mermi takviyesi yapılmadığı takdirde, silâhları işe yaramaz hale gelecektir. Gerek gülle, gerekse mermi yapımı pek çok arazide bulunması pek güç olan malzemeyi gerektirdiği ve askerlerin kendisi tarafından da üretilemediği için bu silâhlarla donatılmış askerlerin cephane akışını kontrol edenlere çok daha yakından bağımlı olacağı tabiîdir.
İşte burada, merkezî iktidarı temsil edenler için merkezden yüzlerce yahut binlerce kilometre uzakta konuşlandırılmış askerler üzerinde bile etkili bir günlük denetim uygulamak için muhteşem bir fırsat doğmaktadır. Yerel ayaklanmalar yahut itaatsizlikler, ancak eldeki barut ve gülle bitinceye kadar sürebilir; eldeki cephanenin ise yerel komutanlara veya belirli garnizonlara başarılı bir ayaklanma fırsatı vermeyecek ölçüde tutulması ise zor değildir. Bunun sonucu ise bugün anladığımız şekilde -ama o zamanın standartlarına göre uzak bürokratik komutlara olağanüstü ölçüde itaatkâr- ordulardır.
Tekrar belirteyim, Osmanlı tarihinin gerçekleri hakkında hakikaten çok az şey biliyorum; fakat yeniçerilerin daha sonraki yozlaşmış dönemleri hakkında okuduklarımdan çıkardığım sonuç şu ki, Osmanlı yönetimi, gittikçe korkutucu bir hal alan profesyonel askerî sınıfı kontrol altına alacak bu mekanizmayı kendi lehine çevirememiştir. Yeniçerilerin kendi silâhlarını İstanbul çarşılarından satın alarak silâhlandıkları ve (muhtemelen diğer askerî malzemenin yanı sıra barut ve güllenin de çoğunu imal eden) başkent 68 esnafı ile içli dışlı oldukları doğru ise Avrupa ve Çin ordularını etkili bir şekilde emri altında tutan bürokratik kontrolün Osmanlıda pek zayıf düşeceği tabiîdir. Durum böyle olunca da, İstanbul’u ciddî biçimde sarsan yeniçeri ayaklanmalarının müteaddit başarılarının arkasında, son Padişahların kişisel beceriksizliklerinden başka sebepler de bulunmalıdır.
Nitekim aynı şey Rusya’da denendiğinde, Büyük Petro bu ayaklanmaları başarabiliyordu. Eğer barut devrimine karşı gösterilen tepkinin evrenselliğine dikkat çekmekte haklı isem, Kuzeybatı Avrupa’nın bu standarda niçin uymadığını da sormak gerekecektir. Gerçekten V. Charles’ın imparatorluğu Kuzeybatı Avrupa’nın birleşmesi için uygun bir zemin teşkil ediyordu; nitekim benzer imparatorluklar aynı anda dünyanın değişik yerlerinde bu şekilde ortaya çıkmaktaydı. Bununla beraber, Kuzeybatı Avrupa birliği bir yana dursun, yö netimin görevlerine yönelttiği bütün dikkatine rağmen, Charles elindeki atadan kalma toprakları bile hiçbir zaman bir İdarî birlik altında sağlama alamadı.
Bir asır sonra bir başka Habsburglu olan II. Ferdinand Almanya’ları Katolik reformu adı altında birleştirmek için gerçekten ciddî bir çaba harcadığında -üç çağdaş Müslüman imparatorluğun çeşitli asker gruplarını itaate getirmek için dinî hissiyattan güç alışına benzer bir çaba- o da bu konuda başarısız kalacak, ama bu sonuç ancak otuz yıl süren bir savaş felâketinden sonra anlaşılacaktı. Avrupa’da yanlış giden ne oldu da, uygar dünyanın geri kalan kısmında ortaya çıkan cinsten bir barut imparatorluğunun burada gelişmesi engellendi? Kendi soruma cevap verebileceğimden emin değilim; bu konudaki düşüncelerimi ele alarak araştırmak da bizi konumuzdan çok fazla uzaklaştıracaktır. Fakat soruyu benim yaptığım gibi ortaya koymak, başka yerlerdeki normal veya alışılmış tepkilere nispetle dünyanın bir yerini benzersiz veya olağandışı yapan şeyin ne olduğunu görmek ümidiyle kültür ve dil sınırlarının karşısından bakmak suretiyle elde edilebilecek faydalara bir nümune teşkil eder sanıyorum.
Son bir mülâhaza ile bitiriyorum. Bana öyle görünüyor ki, modern çağların başlangıcındaki barut imparatorlukları ailesinin bir nevi doğal hayat devresi vardı. Bununla şunu kastediyorum; Barut teknolojisi henüz yeni iken ve yükselen imparatorluk otoritesinin kendini yasallaştırmak için uygun gördüğü ideoloji de henüz taze iken, geniş araziler kolayca fethedilebiliyordu. Sonunda, coğrafî engeller, sosyal ve psikolojik sınırlamalar yahut malzeme sıkıntısı, bu yayılmayı durdurdu. Bazan Doğu Avrupa’da olduğu gibi, ilerleyen imparatorlukların cephelerinin birbirine yakınlaşması, yeni toprakların ilhakını engelliyordu. Bazan Amerika’daki Ispanyollar örneğinde olduğu gibi, yayılmayı sınırlayan şey, insan gücü eksikliği ve misyoner ruhunun zaafa uğramasıydı. Bazan da, Portekizliler ve (belki) Mançuryalılarda oldu ğu gibi, asıl kritik unsur, malzemenin imparatorluk sınırlarına nakledilmesinde karşılaşılan güçlüklerdi.
Ülkede istikrarın sağlanması, bürokratik kontrol üzerine fazladan bir yük bindiriyordu; çünkü uzaklardaki garnizonlarda yıllarca görev yapan asker ve yöneticiler, yöre halkı ile her cinsten bağlar geliştiriyor ve bu bağlar da merkezî otoritenin menfaatleriyle çatışabiliyor, hattâ yerel kuvvetleri, merkezden gelen emirlere uymamaya teşvik edebiliyordu. Eskisine nisbeten daha da genişlemiş imparatorluk topraklarında asayişin sağlanması da, beraberinde bir başka problemi getiriyordu; Bu durum, 17. yüzyılda bütün uygar Avrasya topraklarında birden ortaya çıkan bir nüfus patlaması na yol açmıştı. (Geniş bir kürtaj kampanyasıyla nüfusunu hemen hemen dengede tutan Japonya bir istisna teşkil ediyordu.)
18. yüzyılın sonlarına doğru, Asya’nın pek çok bölgesinde ve Balkanlarda da köylülerin elindeki arazilerin ekonomik olmayan bir biçimde bölünmesi, barut imparatorluğunun teb’ası olan halkların önemli bir bölümü arasında kritik problemler doğurmaya başladı. Bu çiftçilerin dilleri ve kültürleri yöneticilerinkinden farklı olduğu için, ayaklanmalarında sistematik hükümet karşıtı, yani milliyetçi ideolojileri benimseyebileceği, aşikârdı. Yunanlıların 1770’lerde Osmanlı imparatorluğuna karşı ayaklanması, barut devriminin uygar dünya çapında normal hale getirdiği dil, din ve kültür bakımından farklı devletlerde böyle hareketlerin ne kadar kolayca tahrik edilebildiğini göstermektedir.
Çin’deki köylü isyanları (1774’ten itibaren), Rusya’da Pugaçev ayaklanması (1773) ve Peru’daki yaygın İnka isyanı (1780), göz göre göre tahrik edilen ve sonraki 150 yıl boyunca Osmanlı toplumunu alt üst edecek olan Balkan karışıklığı ile yakın zamanlara denk gelmektedir. Bu ayaklanmaları tahrik eden şartların her yerde aynı olduğunu söylemek istemiyorum. Mesela Pugaçev’in ayaklanması, Rus topraklarının kalabalıklaşmasından kuvvet alan bir isyan değildi. Yine de, silâhlı kuvvetlerin bürokratik açıdan kontrolünde yaşanan yoğun sıkıntıların, gittikçe artan köylü hoşnutsuzluğunun (bazı yerlerde arazi üzerindeki nüfus baskısına bağlı olarak) ve bütün barut imparatorluklarında hazır vaziyette bulunan milliyetçi, emperyalizm karşıtı ideolojilerin, bu imparatorlukların çoğunu 18. yüzyılın ikinci yarısına kadar tehlikeli bir duruma soktuğunu söyleyebilirim.
Şurası da bir gerçek ki, kurulu düzenin hükümetleri sömürülmeye elverişli sınıfların zaman içinde çoğalmasına meydan vermiş, bu arada vergilendirmedeki bariz eşitsizlikleri düzeltmekten de âciz kalmışlardı. Sonuç olarak, üst sınıfların ağırlığı kronik bir biçimde artmış ve imtiyazlı sınıfları imtiyazsızlardan ayıran hat gittikçe derinleşmiştir. Tabiî ki şartlar büyük ölçüde değişiyordu. Mesela, Portekiz İmparatorluğunun Hint Okyanusundaki yerini, 17. asrın başlarından itibaren büyük ölçüde Hollanda ve İngiliz gemileri aldı. Her ne kadar Lizbon merkezli denetimde yaşanan sıkıntılar onu ciddî şekilde zayıflattıysa da, Portekiz İmparatorluğunun çökü şünde köylü ayaklanmalarının bir rolü yoktu. Diğer uçta ise Ja ponya’daki Tokugava yönetimi en azından dışarıya karşı 18. yüzyıl boyunca güvenlikte kaldı; çöktüğü zaman da bunun sebebi köylü baskısı yahut bürokratik çözülme değildi.
Osmanlı İmparatorluğunu karşılaştırdığım diğer imparatorluk yapılarını anlatırken, bunların her biri için bu ölçüde kesin olmasa da yine de esaslı değerlendirmelerin yapılması gerekir; çünkü bu farklı politikalar birbirinin tıpatıp aynısı bir yol izlememiştir. Ne olursa olsun dahilî güçlükler besbelli öylesine çoğalmıştı ki, bu iktidar sistemlerinin hepsi de kendilerini, sanayi devriminin sonucu olarak yeniden kabaran Avrupa istilasını ve bunun akabinde Avrupa’nın kuzeybatı bölgesinde mesela 1750’den sonra gerçekleşen fikrî, teknolojik ve kurumsal ilerlemeleri savuşturamayacak kadar kötü bir durumda buldular.
Eğer sadece Osmanlı İmparatorluğunun değil, aynı zamanda büyük Asya imparatorluklarının da nasıl aynı anda kendilerini böylesine zayıf bir durumda ve çöküş halinde buldukları dikkate alınacak olursa, 19. yüzyıl Avrupalılarının -özellikle Ingiliz ve Fransızların- yerel direnişi kayda değer bir hızla bastırmış olmaları daha anlaşılır hale gelecektir. Mülâhazalarımdan şöyle bir netice de çıkıyor: Benim “barut imparatorlukları” adını verdiğim devletlerin kendi içlerinde, onları 19. yüzyılın ortalarına doğru Batı Avrupa’nın nüfuzuna açık hale getiren iç gelişmelerin bir tipolojisi bulunabilir. Kuzeybatı Avrupa’nın gücüne güç katması başdöndürücü olmakla birlikte, Osmanlı, Mançu, Moğol ve Japon imparatorluklarında Batı baskılarına karşı etkili direnişin 1850-60 yılları arasında, sadece on yıl içinde çöküvermiş olması, sadece Avrupa açısından değil, Asya açısından da bir açıklama gerektiriyor. Veya ben bunu öne sürmek üzereyim.
Bu ihtimalleri araştırmak için, barut imparatorluklarından her birinin Batı ile karşılaşmada geçirdiği aşamaları mukayeseli bir biçimde araştırmak gerekiyor. Osmanlı deneyimi, bence, Hind, Çin ve Amerikan İspanyolları ile gerçek paralellikler taşı maktadır. Bu devletlerde yönetenle yönetilen arasındaki sosyal ve psikolojik boşluğun derinleşmesi, onları Batı saldırganlığı karşısında ciddî şekilde zayıf düşürmüştü. Makine mamülû eşyanın, özellikle tekstil ve metal ürünlerinin rekabeti karşısında geleneksel zenaat hayatının kesintiye uğramış olması, bu üç imparatorluğun bir başka ortak özelliğiydi. Aynı şekilde, daha önce belirttiğim gibi, toprak üzerindeki yerel nüfus baskısının patlama noktasına getirdiği köylü hoşnutsuzluğu da bir diğer ortak noktayı teşkil ediyordu. Diğer yandan, Japonya ile Rusya, Batı Avrupa’nın başarılarına uyum sağlama konusunda değişik bir yol izledi.
Sonuç olarak, Rusların ve Osmanlıların Batıyla karşılaşmaları, kayda değer sonuçlar çıkaracak bir araştırma alanı olarak gözükmektedir. Çünkü Ruslar yalnızca Ukrayna ve Kırım’da Türklerin önüne geçmekle kalmadı, aynı zamanda. Büyük Petro zamanında yukarı dan bir modernleşme devrimi gerçekleştirdi. Halbuki ondan yarım asır önce IV Murat tarafından başlatılan ve Osmanlı askerî kaynaklarını Batı Avrupa devletleri seviyesine çıkarmayı hedef alan benzer bir çaba, sürekli bir başarı elde edememişti. Osmanlıların bu başarısızlıkları, hep IV. Murat’ın haleflerinin kişilikleriyle açıklanır. Belki bu, Murat’ın 1640’taki ölümünden sonra olanları izah edebilecek yegâne gerçekçi yoldur. Fakat Bü yük Petro’nun idaresi altında Ortodoksluğun, Padişahların idaresi altında da Islâmm farklı rolleri -özellikle 1656 sonrasındaki Köprülü dirilişi olarak adlandırılan yıllarda- bence dikkatli bir incelemeyi gerektirmektedir.
Benim sezgim -hattâ sezgiden daha da ötesi- şu ki. Büyük Petro, Ortodoksluktaki eski inananların mezhebini süzüp çıkarmak suretiyle, kendisinin pahalı ve radikal icatları nın halk arasında yol açtığı hoşnutsuzluğu bin yıllık dirilişin siyasî yönden katlanılabilir kanallarına yöneltirken. Padişahlar hiçbir zaman İslâmî müesseselerle köprüleri atmamışlar, hattâ Mehmet Köprülü’nün iktidara yükseliş zamanında, aykırı derviş etkisiyle bütünleşmiş bir nevi eski gazi ruhunun yeniçeriler arasında ve di ğer devlet dairelerinde yayılmasına izin vermişlerdi. Eğer böyleyse, bu politika değişikliği, Osmanlı yönetimini, her zamankinden daha kuvvetli bir biçimde, insan çabasının başarı veya başarısızlı ğını doğrudan doğruya Tanrının esrarengiz iradesine bağlayan Tanrı-merkezli bir insan ve toplum teorisiyle eşleştirmiştir.
İnsanlar bir kere buna candan ve safçasına inandıktan sonra, askerî ya 73 hul başka çeşit bir reformu gerçekleştirmek için sadece insan çabası harcamak, pek tabii ki, saçma hale gelecektir. İlâhî lûtfu celb edebilmenin çok daha emin bir yolu, uzak ve parlak geçmişin geleneklerine mümkün olan en yüksek sadakatle dönmek olacaktır. Böyle bir fikrî duruş, Rus usûlü reformları anlamsız hale getirmişti, Bu görüş, 1656’dan sonra Osmanlı imparatorluğunda hükmettiği sürece -Köprülü’nün eski gazi ruhunu canlandırma gayretlerindeki başarılar, bu görüşün Osmanlı hükümetinin en yüksek makamlarında hakim hale gelmesi için gerekli ilk hareketi sağlamıştı- Batı Avrupa’nın debelenen Proteus’u ile temas karşısında Rusların ve Osmanlıların 18. yüzyılda verdikleri farklı tepkiler daha fazla anlaşılabilir hale gelecektir. Ondokuzuncu ve yirminci yüzyıl Osmanlı ve Türk tarihinin de mukayeseli bir inceleme ile aydınlatılabileceğine inanıyorum; fakat bugün bu alanı araştırmak için vaktim yeterli değil.
Bu sebeple, Osmanlı tarihinin tarihçiler için en verimli alanlardan birini teşkil ettiğini gözlemlemek suretiyle sözlerimi bitiriyorum. Dil ve kavram olarak yeterli birikime sahip olan herkes bir öncü olabilir. Metinlerin neşri ve hükümet yapısı ve uygulamalarıyla ilgili birinci derecedeki bilgilerin elde edilmesinden tutun, ekonomik, sosyal ve entellektüel tarihe dair geniş alanların araştırılmasına kadar yapılması gereken ve sonra da karşılaştırmalı tarih ve dünya tarihi potasına konulacak olan o kadar çok şey var ki! Bu alanda herkes için yer vardır: ister Türk olsun, ister Bulgar, Yunan veya Sırp yahut Alman, Fransız, İngiliz veya Rus -hattâ bu konferansta da geniş şekilde görüldüğü gibi, Amerikalı.
YORUM
Andrew C. Hess Tempk Üniversitesi
Profesör McNeill, tarihin en büyük imparatorluklarından biri olan Osmanlılar üzerinde çalışma yapma konusunda görülen genel isteksizliğin sebeplerinden bazılarına dikkatleri çekti. Her ne kadar dinî ve laik önyargıların Osmanlı deneyimine bakışımızı etkilediğine dair beyanlara tam anlamıyla katılıyor isem de, “korkunç Türk” şeklindeki yaygın stereotiplerin ötesine geçmenin, çeşitli ideolojilerin Türk tarihi üzerindeki etkilerini incelemekten daha ciddî bir problem teşkil ettiğine inanıyorum.
Norman Daniel’in ve Batıdaki İslâm imajı ile ilgili çalışma yapanların belirttikleri gibi, Avrupa sınırlarında başka ve radikal bir biçimde farklı bir toplumun varlığı. Batı Avrupalı liderler tarafından pek çok defalar dışarıdaki tehlikeye karşı Avrupa’nın birliğini canlandırma konusunda bir araç olarak kullanılmıştır. Bu yüzden, yüzyıllar boyunca süregelen bir şekilde Türkleri, modern sosyal psikolojinin deyimiyle, negatif referans grubu olarak gören bir düşünce tarzını aşmak için girişilecek herhangi bir te şebbüs, İslâm ve Hıristiyan dünyasının büyük toplumlarını zaman zaman ihtilâfa sürükleyen yapı farklılıkların tamamıyla uğraşmak anlamına gelecektir.
Belki bu konuda Amerikalı bilim adamları daha rahat ve bu iki farklı uygarlığın arasındaki uzun süreli savaşın neticeleriyle baş edebilecek durumdadırlar. Fakat bu iki kültür cephesi arasında bir köprü kurabilmek için bence. Amerikan bilim adamları da İslâm toplumunun tarihi ile ilgili olarak kendi bilim geleneklerini yaratmak zorundadırlar. Çalışma ne kadar uzmanca olursa olsun, Türklerin tarihî deneyimi diğer halkların hareketlerinden ayrı tutulduğu yahut daha esrarengiz hale getirildiği takdirde, tevarüs ettiğimiz bu güçlü ayırımın üstesinden gelmek için gerekli anlayış ve iletişim yerine getirilmiş olmayacaktır.
Bu gerçeğin ışığı altında. Profesör McNeill’in duyduğu rahatsızlık, büyük ölçüde Batıdan alınmış bir gelenekle eğitilmiş olanlarımız için, sınırlı dil maharetinden ziyade yaratıcı bir dürtünün işaretidir. Osmanlı tarihini içeriden inceleyen birisinin İran’daki Safevî yükselişi ile Avrupa’daki Protestan ayaklanması arasında mukayese yapılması karşısında şaşırması, bence doğaldır. Fakat kültürlerarası bir açıdan bakıldığı zaman, bu iki “dinî devrim” arasındaki benzerlik daha az rahatsız edici hale gelmektedir. Aslında hem Orta Avrupa, hem de Azerbaycan, bir cephe deneyimine imkân vermeyecek kadar Osmanlı ve Habsburg (Ispanyol) kuvvet merkezlerinden uzaktı.
Kültürel farklılıkların vurgulanması -Safevîler için İran, Protestanlar için de Orta Avrupa gelenekleri ideolojik bir içerik kazandığında âsiler ile onların imparatorluk- çu muhalifleri arasında kesin bir cephe açan bir direnişi teşvik etti. Son olarak, gerek Safevî ve Protestan kuvvetlerinin yükselişinde, gerekse âsiler ve onların “Ortodoks” basımları arasında yoğun savaşların ortaya çıkışında görülen bu çarpıcı paralellik, hiç şüphesiz, hem Müslüman, hem de Hıristiyan uygarlıklarını etkileyen ekonomik gelişmeler ve nüfus hareketleriyle ilgiliydi. Bu ortak unsurlara rağmen, bence en çarpıcı olan şey, bu iki “devrim” arasındaki farklılıktır. Ayrıntıya girmeden belirtecek olursak, Protestan reform hareketi. Roma Katolik Kilisesi ile Habsburg İmparatorluğunun siyasî egemenliğine karşı, yükselen orta sınıf ile Orta Avrupa aristokrasisi arasındaki ittifaktan doğdu.
Safevî hareketi ise kabile adamları, köylüler ve İran’a tekrar siyasî bağımsızlık kazandırmak isteyen Farslaştırılmış aydınlar arasındaki ittifakın sonucuydu. Onun için, onaltıncı yüzyılın ve onyedinci yüzyıl başlangıcının Orta Avrupası bütünüyle yeni ortaya çıkmış bir sınıfla uğraşırken, Iran-Islâm toplumu, Türk kabilelerini kendi içine çekerek Fars bağımsızlığını yeniden kurmaya çalışıyordu. Bu iki “devrimin” gelişmesinde aykırı olan şey, onbirinci yüzyıl sonrası İslâm dünyası tarihini Avrupa’dan ayıran şeydi: Türk göçerlerinin Islâm kültürü bünyesine girmesi ile Avrupa’da yeni orta sınıfın kültürel liderliğinin benimsenmesi. Onaltıncı yüzyılın sonundan onsekizinci yüzyılın son çeyre ğine kadar Osmanlı İmparatorluğu tarihinin, askerî kurumlarm başarısızlığının incelenmesi suretiyle açıklanabileceği söylenebilir.
Yine de, bu devre içinde İmparatorluk bir şekilde kendisini savunabilmiştir. Bununla beraber, Osmanlıların Rus bozkırlarını kontrol etmekte âciz kalmaları ve onaltıncı yüzyıl askerî disiplinini sağlayamamaları, Osmanlı ordusuna karşı ağır suçlamalardır. Fakat imparatorluğun iç yapısı incelenecek olursa, Kanunî Süleyman’ın ölümü (1566) ile Küçük Kaynarca Antlaşması (1774) arasındaki dönemde Yeniçerilerin ve askerî liderlerin hareketleri biraz daha anlaşılır hale gelebilir. Osmanlı İmparatorlu ğu, diğer özelliklerinin yanı sıra, esas itibarıyla bir tarım devletiydi. Köylüleri yönetmek üzere düzenlenmiş kurumlarıyla, bozkır araziler, sınır muhafızlarına -Kırım Tatarları- verildi. Böylece asker yerleştirmesi pahalı ve geliri az olan arazileri elde tutmaktan kaçınılmış oluyordu.
Bunun gibi, onsekizinci yüzyıl Osmanlı ordusunun onaltıncı yüzyıldan beri imparatorluğu etkileyen sosyal değişikliklerden uzak durmasını beklemek, askerî kurumlan, bir parçasını teşkil ettikleri toplumdan soyutlamak gibi gerçekçilikten uzak bir davranış olurdu. III. Murat yönetiminin 1595’te sona erişine doğru devleti etkisi altına alan değişikliklerde imparatorluğun bütün sınıfları yer aldığına göre, bunu müteakip gözlenen devlet memurlarının “beceriksizliği” ile Yeniçeri askerlerinin “disiplinsizliği,” açık bir şekilde, daha büyük bir hadisenin bir parçasını teşkil ediyordu.
Onyedinci ve onsekizinci yüzyılla ilgili modern araştırmalardan anlaşıldığına göre, III. Murat’ın ölümünü izleyen iki asır süresince Osmanlı devleti, kendisini yayılmacı bir imparatorluktan kendisini korumayı düşünen bir muhafazakâr yönetime dönüştürmüştür. Bu dönemde Yeniçeri askerleri yayılmacı Osmanlı ordusunun kılıcı olmaktan çıkmış, onun yerine, kurulu düzenin muhafızı haline gelmişlerdir. Türk-Müslüman imparatorluğunun zayıf ve çökmekte olan hali üzerinde yürütülen hükümler, onyedinci ve onsekizinci yüzyılların bu mahiyetteki tarihini dikkate almamaktadır. Osmanlıların çöküşü ile ilgili çalışma yapanların çoğu, Batının askerî ve ekonomik alanlarda Türklere nisbeten gelişmiş olmaları üzerinde dururlar. Fakat bu bakış açısı, Osmanlı olaylarının yüzeyinden derinlere inerek IV Murat’ın niçin imparatorluğu eski konumuna getirmediğini yahut uzun çöküş yılları boyunca devletin bütünlüğünü sağlayan şeyin ne olduğunu keşfetmeye imkân vermez.
Osmanlı tarihinin derinlemesine incelenmesini engelleyen unsurlar giderildiğinde, Türk-Müslüman toplumu üzerindeki çalışmalar, hiç şüphesiz, Osmanlı kurumlarına sadakat unsurunun bugünkü çöküş tipolojisinde nasıl eksik kaldığını da gösterecektir. Bu imparatorluğun onyedinci yüzyıldan sonra iç düzenle uğ- raşmaktansa uzun bir dizi askerî yenilgiye katlanmayı niçin tercih ettiğini de belki o zaman anlayacağız. Onun için, kültür sınırlarını kolaylıkla aşan ekonomik ve askerî kuvvetlerin nasıl ilerlediğini anlatmak yerine toplumlar üzerinde mukayeseli bir çalışma yürütmek, Osmanlı üzerindeki Batı etkisinin, nasıl olup da Batı Avrupa’dakinden bu kadar farklı bir tarih yarattığı konusunda muhtemelen daha iyi bir açıklama ortaya çıkaracaktır. Kültürlerarası tarihin uygarlıklar arasındaki farklılıkları kü çültme eğilimine rağmen.
Profesör McNeill’in kendi alanına giren barut imparatorlukları hakkındaki teklifine benzer şekilde, Osmanlı tarihinin daha geniş bir ölçekte araştırılması, açıkça bir zarurettir. Osmanlı üzerindeki çalışmalar özel bir muamma olmaktan çıkmakla ve insan ilişkilerinin seyrinden hariç tutulmaktan kurtulmakla kalmamalı, aynı zamanda yüzeysel alanlarda çalışan bilim adamlarının fikir ve eleştirilerine de tabi tutulmalıdır.
Netice itibarıyla bu Türk-Müslüman imparatorluğu, bir yığın deneyimi temsil etmektedir. Geçmişin tavır ve uygulamalarının, bu ilginç tarihi bize beşeriyetin halleriyle ilgili daha fazla şeyler anlatmaktan alıkoyması için hiçbir neden yoktur.
Çeviren: Ümit Şimşek
Kemal Karpat-Osmanlı ve Dünya
