17.Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunda Dinde Tasviye (Püritanizm)Teşebbüslerine Bir Bakış:''Kadızadeliler Hareketi''

I - Kadızadeliler Hareketinin Mahiyeti ve Bunu Hazırlayan Şartlar

Osmanlı İmparatorluğu’nda 17. yüzyılda, IV. Murad devrinin (1623-1640) başlarından IV. Mehmed’in saltanat döneminin (1648-1687) sekizinci yılına kadar olan müddet içinde bir dinde tasfiye (Püritanizm) hareketi meydana gelmiştir ki, buna, İstanbul’da Kadızade Mehmed Efendi adında bir vaizin önayak olması dolayısıyla Kadızadeliler Hareketi denmektedir,

O halde ilk bakışta Kadızadeliler hareketinin İslamiyet’i Hz. Pey­gamber devrindeki asli durumuna döndürme, yani Kuran ve Sünnet dışın­da, sonradan girmiş her türlü unsurlardan (bidat) temizleme maksadına yönelmiş bir tasfiye hareketi mahiyetini taşıdığı intibaı uyanıyor. İslam ta­rihine bakıldığı zaman, bazı dönemlerde benzer hareketlerin ortaya çıktığı­nı görmek zor değildir. Dikkat edilirse bunların hemen hemen daima İs­lam toplumlarının siyasi ve içtimai buhran zamanlarına rastladığı müşahe­de olunur. Bu bir tesadüf değildir. Hemen hemen her zaman, böyle bir buhran geçirmekte olan İslam toplumundaki dini çevrelerden grup bunun sebeplerini dinin aslından uzaklaşmakta görmüş ve kurtuluşun asli şekle dönmekle mümkün olacağını ileri sürerek ortaya atılmıştır.

İslam tarihinde zikre değer en eski ve en önemli dinde tasfiye hare­keti hiç şüphe yok ki, günümüzdeki uzantıları dikkate alındığı takdirde, İbn Teymiye’nin (ö. 1328) Hanbeli mezhebi içinde başlattığı harekettir.(1) 13. yüz­yılda Ortadoğu İslam dünyasında Moğol istilâsının sebep olduğu siyasi ve içtimai buhranın henüz silinmediği bir sırada beliren İbn Teymiye’nin başlattığı “Selefıye" hareketi, 16. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunda Birgivi ekolünü; 17. yüzyılda konumuz olan Kadızadeliler hareketini; 18. yüzyılda Vehhâbîlik hareketini doğurmuştur. 19. yüzyılın sonlarıyla 20. yüzyılın başlarında ise, Cemaleddin-i Afganî (ö. 1897) ve Muhammed Ab-duh (ö. 1905) kanalıyla etkilerini nihayet günümüze ulaştırması bakımın­dan İslam düşünce ve içtimai tarihinin en önemli olaylarından birini teşkil eder.

İşte, Kadızadeliler hareketi de Osmanlı İmparatorluğumun bir ağır buhran devrinde ortaya çıkmıştır. İmparatorluk, kökleri 16. yüzyıla kadar inmekle beraber, asıl 17. yüzyılın başlarında kendini gösteren siyasi, idari, içtimai ve iktisadi bir sarsıntının içine düşmüştü. Avrupa ve İran ile olan sürekli harpler devleti hayli yıpratmış, zaten kötü olan iktisadi durumu büs­bütün kötüleştirmiş; nüfus artışı, çeşitli idari bozukluk ve yolsuzluklar, çı­kan isyanlar mevcut nizamı altüst edecek dereceye gelmişti. II. Osman (1618-1622) ve I. Mustafa (1622-1623) devirleri böyle geçmiş, IV. Murad 1623'te genç bir yaşta tahta geçtiği zaman imparatorluk içerde ve dışarıda pek çok mesele ile karşı karşıya kalmış bulunuyordu. Onun yetki ile idare­yi ele alabilmesi için dokuz yıl geçmesi gerekti. Fakat IV. Murad’ın zorla sağladığı nispi rahatlık dönemi, mevcut meseleleri halletmemiş, ancak tah­ribatını geciktirebilmişti. Nitekim Sultan İbrahim (1640-1648) ve IV. Mehmed (1648-1687) devirlerinde de imparatorluğun buhrandan kurtulamadı­ğı görülüyor.(2)

Söz konusu buhranın tezahürü olan çeşitli sahalardaki bozukluk ve düzensizlikler tabii olarak aydınları ve halkı etkiliyor, devlet adamlanndan, ulemadan, tasavvuf çevrelerinden halka kadar pek çok kimse, olup bitenle­ri anlamaya ve çare bulmaya çalışıyordu. Koçi Bey gibi idare adamları has­talığı daha çok idari ve askeri mahiyette görüyor, çaresini bozulmuş olan es­ki nizamın ve müesseselerin ihyasında buluyor ve bu yolda raporlar kaleme alıyorlardı.(3) Kâtip Çelebi gibi, o devrin yüksek seviyede bir aydını ise mese­leyi daha gerçekçi bir açıdan teşhis edebilmiş ve hastalığın içtimai olduğu­nu düşünerek fikirlerini kaleme almıştı.(4)

Devletin içinde bulunduğu kötü durumu düşünüp sebeplerini yakalamaya çalışan ve kendilerine göre birtakım sonuçlara ulaşanlar arasında ba­zı dinî çevreler de yer alıyordu. Artık eski kuvvet ve canlılığını çoktan kaybe­dip, eskiyi tekrar çerçevesine hapsolmuş medreselerden(5) yetişme vaizlerden teşekkül eden bu çevreler mevcut bozukluğu Kuran ve Sünnet’ten uzaklaşıp bidatlara saplanmaya bağlıyor, çareyi bunları temizlemekte buluyorlardı. Onların fikrince devlet ancak bu sayede kurtulabilirdi. İşte, Kadızade Mehmed Efendi ve onun adını alan zümre bu çevreden çıkmıştır. Ancak onlann bu düşünceleri yeni değildi. Kendilerinden önce Birgivi Mehmed Efendi tarafından daha Kanuni devrinde aynı görüşler savunulmuştu. Bu itibarla Kadızadeliler hareketini iyi anlayabilmek için fikrî alanda onlara öncülük et­miş olan Birgivi Mehmed Efendi’den kısaca bahsetmek gerekir.



2- Bîrgivi Mehmed Efendi ve Osmanli İmparatorluğu’nda İlk dînde TASFİYE TEŞEBBÜSÜ

Osmanlı İmparatorluğu’nun siyasi ve askeri bakımdan en güçlü ol­duğu fakat içtimai ve iktisadi yönden ilk çözülme alâmetlerinin ortaya çık­maya başladığı Kanuni Sultan Süleyman devrinde (1520-1566) yetişmiş olan Birgivi Mehmed Efendi,(6) Kuran ve Sünnet’in dışında her türlü İslami geleneği reddeden ilk tasfiyeci olarak dikkati çeker.
Onun tasfıyecilik anlayışını, aşağıda belirtileceği üzere, İbn Teymi-ye’nin şekillendirdiği şüphesiz olmakla beraber, Birgivi bu yola durup du­rurken girmemiştir. Osmanlı siyasetinde ve idaresinde gördüğü birtakım yolsuzluklar ve toplum hayatında müşahede ettiği veya onun böyle vasıflan­dırdığı bozulmalar, kendisini derinden etkilemiş görünüyor. Birgivi’nin ya­şadığı devrin, Kanuni’nin şehzadelerinin mücadeleye giriştikleri; çeşitli idari kademelerdeki çoğu devşirme menşeli devlet adamlarının suiistimal­lerde bulundukları; Anadolu’da birbiri peşine isyanların patlak verdiği bir dönem olduğu unutulmamalıdır.(7) Bizce Birgivi bunların üzerinde hasıl et­tiği tesirle, bozulmakta olan nizamın çaresini İbn Teymiye’ninki gibi bir din anlayışında bulmuş olmalıdır.

Kaynaklara bakılırsa, Birgivi’nin, fikirlerine önce kendi inanmış, düşüncelerini çekinmeden söyleyen, iyi niyetli ve samimi bir alim olduğu­nu kabullenmek gerekiyor.8 Onun İstanbul’da, müderris ve padişah hocası­nın himayesinde olduğu halde yükselme imkânlarını bir kenara itip fikirleri uğruna küçük bir taşra kasabası müderrisliği üe yetinmesi bunu acıkca gösteriyor. Aksı takdirde o da, halefi Kadızade Mehmed Efendi ve taraftar­ları gibi, her türlü çareye başvurarak yükselme, servet ve mevki elde etme yollarını zorlayabilirdi.

Birgivi Mehmed Efendinin, bütün hayatı boyunca fikirlerinden en ufak bir taviz vermeden uğraştığını görüyoruz. Hatta o, idare mekanizma­sında gördüğü yolsuzlukları önlemek için veziriazam Sokullu Mehmed Pa­şa ya bile nasihatlerde bulunmuş, ayrıca dinî prensiplerden taviz verdikleri düşüncesiyle devlet hizmetindeki ulemaya da hücum etmiştir.(9) Birgivi, şe­riatı korumanın vazifesi olduğuna samimiyetle inanıyordu. Kâtip Çelebi’nin deyimiyle, ağır bir yük altına girmeyi göze alarak, çeşitli ihtarlarına rağmen Şeyhülislam Ebussuud Efendi’ye iktidarının zirvesinde olduğu bir zamanda karşı çıkmak cesaretini göstermişti.(10) Bu cümleden olarak, nafile ibadetler karşılığında ücret almayı kesinlikle haram ilan ettikten başka, pa­ra ve menkul değerlerin vakfına da yazdığı bir risaleyle itirazda bulunmuş­tu."(11) Ebussuud Efendi Birgivi'nin fikirlerini o zamana kadar yerleşmiş niza­mı bozacağı ve vakıf müessesesini altüst edeceği sebebiyle aynı şekilde red­detmiş ve ağır basarak mücadeleyi kazanmıştı.(12)

Birgivi’nin aksine, şeriatla çatışmayan bidatları (îslami geleneğe mal olmuş örf ve âdetler) tecviz eden Ebussuud Efendinin ona katıldığı tek nokta, tarikatların raks ve semainin caiz olmadığı idi.(13) Gerçekten Birgivi Mehmed Efendi şiddetle tarikatlara karşı çıkıyor, İslamiyet i zedeleyen bidatların çoğunun onlar tarafından ihdas edildiğine inanıyordu. Bu sebeple toplumun şeriatın gerçek çehresinden uzaklaşmasından onları sorumlu tu­tuyordu. Kendisinin bu tutumunun altında, tasavvufa yatkın olmayan mi­zacının da etkisini görmek zor değildir. Nitekim Kâtip Çelebi, Birgivi’nin şeriat ilimlerinde titiz bir “müdekkik” olmasına karşılık, “hikemiyyat'ı sevmeyip eserlerinde bunları inkâr ettiğini belirtmekle bu gerçeği dile getir­mektedir. Aynca o, Birgivi’nin, tarih okumadığı için, tanımadığı örf ve âdet­lere boşu boşuna mukavemet ettiğini bildirmekle de, bu zatin tasfıyecilik anlayışını hangi faktörün yönlendirdiğini göstermiş olmaktadır(14)

Gerçekten Birgivi bütün gücüyle bidatlara savaş ilan ederken, İslammiyet t toplum hayatından ayn düşünmek ve İslam toplumlarının yüzlerce yıllık kültür birikimini bir kalemde silebileceğini sanmak gibi bir hata düşmüş, bunun doğuracağı içtimai sarsıntıları hesap edememiştir. Böylece o, mezhepçe Hanefî olduğu halde, bu tutumuyla îbn Teymiye ekolünü be nimserniştir.

Aslında Birgivi'nin kitap ve risale olarak yazdığı eserler incelendiği zaman, başta îbn Teymiye olmak üzere, talebesi Îbn’ul-Kayyim el-Cevziye (ö. 135o)(15) ve bu ikisinden önce ve sonra yaşamış daha bazı Hanbeli ulema­sının etkileri pek açık bir surette görülür.(16) Bu eserlerinde Birgivi, okuyucu­larına sık sık adı geçenlerin kitaplarım tavsiye etmekte ve kendilerinden na­killerde bulunmaktadır.(17) Bu itibarla Birgivi’nin İslamiyet anlayışının ve özelikle bidatlar meselesindeki tavrının aynıyla îbn Teymiye ekolünü yan­sıttığı söylenebilir.

Her hâlükârda Birgivi Mehmed Efendi eserleriyle 17. yüzyılda Kadızadeliler hareketinin fikrî temellerini hazırlamış ve bir çığır açmış bu­lunuyordu. Öğrencileri hocalarının fikirlerini yayarak belli bir zümre oluş­turmuşlardır ki, Kadızade ve taraftarları işte bu çevre içinden çıkmıştır.



3- Kadizade Mehmed Efendi ve Kadizadeliler hareketinin başlangici

Birgivi ekolü içinden yetişen ve Kadızadeliler hareketinin isim baba­sı olan Kadızade Mehmed Efendi İstanbul vaizlerindendir.(18) Kendisinin bir ara öğrencisi olan, dolayısıyla en yetkili görgü şahidi hüviyetiyle bilgi veren Kâ­tip Çelebi’ye göre, Kadızade tıpkı manevi hocası Birgivi gibi şeri ilimler dışın­da hiç bir ilimle uğraşmamıştı. Bu sebeple de “mâkulât semtini bilmediğin­den” bu sahalara karşı düşmanca tavır takınmıştır. Ancak, sathi ve basit va­azlar ve dersler vermesine rağmen, tesirli konuştuğu, ifadesi düzgün oldu­ğu için etrafına kalabalık bir dinleyici kitlesi toplayabiliyordu.(19)

Kadızade “Mâkulât”a olan düşmanlığını vaaz ve derslerinde de orta­ya koyuyor, halkı bunlarla uğraşmaktan men ediyordu. İşleyeceği konulan daima bu görüşünü destekler mahiyette olanlardan seçiyordu.(20)

Kaynaklar, Kadızade'nin fikrî ve İlmî cephesi hususunda olduğu gi­bi, ahlakı yönü konusunda da müspet değildirler. Rivayete göre o, son de­rece kurnaz ve mevki hırsıyla dolu bir insandı. Vaazlarında memleketin ve devletin geçirmekte olduğu buhranı istismar ederek kendisini şeriatın hâmisi gösteriyordu.(21) Hal böyle olunca, devletin aczinden şaşkın halde bulunan halkın ve bilhassa mutaassıp çevrelerin, Kadızade’nin sözlerinde bir çıkış yolu gördüğü ve kendisini bu yüzden tuttuğu tabii görülmelidir. Böylece Kadızade’nin şöhreti yavaş yavaş yayılmağa başladı, Bu şöhret, 1630'lu yıllarda artık saltanat dizginlerini eline geçirmiş bulunan IV. Murad’ın ku­lağına erişti.
Gerçekten hareket tarzına ve olayların akış istikametine bakılırsa, şöhret, servet ve mevki peşinde koştuğu ve bu maksatla padişahın dikkatini çekmek için uğraştığı muhakkak gibi görünen Kadızade’nin bunun için en uygun zamanı seçtiği anlaşılıyor. Naima’ya göre, “Sultan Murad Hazretleri halkı zabıt ve te’dib için kahvehaneleri yıkdırub duhan İsti'malini men’itmek üz­re yasağ-ı azim idüb mütenebbih olmıyanları zecr ve kati ile tahvîf itdikleri esna­da Kadızâde Efendi vâizların eşheri bulunmağın tarafı şehriyârî canibine medâr- ı intisab olmağiçün duhânm hürmeti husûsini zumincc ictıhad ve delâil-i akliyye ve nakliyye ile îr ad îdüb muğâlata-i bîendâze ile kıbâb-ı feleğe âvâze salmış idi.''(22)

Kadızade'nin bu fetvasına itiraz edenler çıktı ise de o ''hürmeti kat iy-yüsübût olmadığı sûretde ulûl-emrin men'itmesiyle terki lâzım olub memnu olmıyanlar sultan-ı zamana muhalefet sebebiyle vâcıbul-katillerdir.''(23) diye karşı­lık vererek padişaha yaranmak uğruna hayret verici bir sorumsuzluk örne­ği sergiliyordu.

Maamafih Kadızade hedefine ulaştı. IV. Murad, kendi siyaseti doğ­rultusunda, üstelik en gerekli bir zamanda böyle fetvalar veren Kadızade’yi himayesine aldı.(24)Bunun sonucu olarak 1631’de Ayasofya vaizliğine terfi et­tirildi(25) ve daha bir kuvvet ve cesaretle fikirlerini yaymağa, kabul etmeyenle­re sataşmağa başladı.

18 yüzyıl Mevlevi müeliflerinden Sakıb Dede, Kadızade'nin IV. Murad'a yakınlaşmasını başka bir olaya bağlar. Ona göre, Kadızade ilk zaman­larda Molla Gürani Camiinde ''unâm ü nişanı mezkûr ve ma'hûd olmıyan bir vaiz iken'', padişahın gördüğü, fakat kimsenin yorumlayamadığı bir rüyayı yorumlaması üzerine dikkat çekmiştir. Sâkıb Dede gerçekte rüyayı tabir edenin bir Mevlevi dervişi olup Kadızade'nin bunu duyarak kendine malet-tiğini söyler. O tarihten itibaren Kadızade'nin tanınmaya başladığını bildi­ren müellif aynı zamanda Müslümanlar arasında taassup fitnesini de yine onun uyandırdığını sözlerine ekler.(26)

Artık IV. Murad’ın yakını olan Kadızade'nin yapılması gereken ısla­hat hakkında padişaha layiha sunan öteki şahsiyetler gibi, ona bir layiha ver­diği de görülüyor. Tâcu’r-Resâil fi Menâhici'l-Vesâil adını taşıyan bu layiha, haddi zatında Ibn Teymiye'nin devlet idaresinden bahseden es-Siyâsetu’ş- Şer’iyye adlı Arapça bir risalesinin bizzat Kadızade tarafından yapılmış tercü­mesinden başka bir şey değildir.(27) Bu suretle Kadızade 17. yüzyılın ilk yarı­sında Osmanlı împaratorluğu’nda îbn Teymiye'nin fikirlerini yeniden gün­deme getirerek mevcut bozuklukların buna göre ıslahım teklif ediyordu.(28)

Aynı zihniyete mensup bulunmaları dolayısıyla Kadızade de vaktiyle Birgivi’nin yaptığı gibi, tarikat mensuplarına, bu arada özellikle Sema ve Dev­eran meselesi yüzünden Halvetiler ve Mevlevilere şiddetle cephe aldı. Ancak Birgivi’deki fikir samimiyeti, dürüstlük ve İlmî kudretin onda bulunmadığını kaynaklara dayanarak söyleyebiliriz. Nitekim Kadızade İlmî çerçeve içinde ka­larak tarikat mensuplarına muarız olacak yerde, “tahta depenler”, “düdük ça­lanlar” gibi alaycı ve küçük düşürücü sözlerle sataşıyor(29) hatta bazan işi ha­karete kadar vardırıyordu. Böylece o, 12. yüzyılda îmam-ı Gazzâlî’nin (öl.1111) mükemmel bir şekilde uzlaştırdığı şeriat-tarikat çekişmesini, hem de çok na­zik ve tehlikeli bir dönemde, yeniden çatışma haline dönüştürmüş oluyordu.

Kadızade'nin başlattığı bu çatışma ve özellikle Halvetilere yaptığı ağır hücumlar hem öteki tarikat çevrelerinde, hem de tabiatıyla daha çok Halvetiler arasında bir tepki ve mukavemet cephesi oluşturdu.



4- Tasavvuf çevrelerinin Kadizade’ye karşi çikmasi ve Şeyh Abdülmecîd Sivasi İle olan mücadele

Kadızade'nin bidatlara çatarken, tarikat ayinlerini ve bazı tasavvufi meseleleri diline dolayıp münakaşa konusu yaptığı sıralarda, Şeyh Abdül- mecid Sivasi Efendi de Halvetiler’in ileri gelenlerindendi.(30) O da vaazlarında Kadızade'ye ve fikirlerine hücum etmekte(31) münakaşa konusu olan me­seleleri mutasavvıfların inançları doğrultusunda cevaplandırmaktaydı. Naima bu iki şahıs arasında tartışılan meseleleri şöyle sıralıyor:

1. Akli ilimlerin tahsilinin meşru olup olmadığı,

2. Hızır Aleyhisselam’ın hayatta olup olmadığı,

3-Ezan,Mevlit,Kuran vs’nin makamla okunup okunamayacağı,

4. Sema ve deveranın caiz görülüp görülemeyeceği

5. Tasliye (Hz. Muhammed'e salevat okuma) ve tarziyenin (Sahabeye Radiyallahü anh demenin) icap edip etmediği,

6. Tütün, kahve vs keyif verici maddelerin haram sayılıp sayılmayacağı,

7. Hz. Muhammed’in ebeveyninin iman ile ölüp ölmedikleri,

8. Firavun un imanının makbul olup olmadığı,

9. Muhyiddin-i Arabi'nin kâfir sayılıp sayılmayacağı,

ıo.Yezid’e lanet edilip edilmeyeceği,

11. Hz. Muhammed’in vefatından sonra ortaya çıkan örf, âdet ve geleneklerin terkinin şart olup olmadığı,

12. Kabir ve türbe ziyaretinin caiz görülüp görülmeyeceği,

13. Regaip, Berat ve Kadir gibi mübarek gecelerde cemaatle nafile ibadet yapılıp yapılmayacağı,

14. Büyüklerin el ve eteğini öpmenin, selam verirken eğilmenin doğru olup olmadığı,

15. Emr bi’l-mâruf ve nehy ani'l-münker (iyiliği emredip kötülükten men etmek) meselesi,

16. Rüşvet almanın caiz olup olmadığı.(32)

İlk defa Kadızade Mehmed Efendi tarafından ortaya atılan bu mesele­lere mutasavvıfların tam aksine bizzat kendisi şöyle cevaplar veriyordu: Akli ilimlerin tahsili caiz değildir; Hızır hayatta olamaz; Ezan, mevlit, Kuran vs’yi makamla okumak haramdır; Sema ve deveran haramdır; Hz. Muhammed’in ebeveyni kâfirdir; Firavun’un imanı makbul değildir; Muhyiddin-i Arabi kâ­firdir: Yezid’e lanet vaciptir; Bütün bidatlar istisnasız haramdır; Kabir ve tür­be ziyareti caiz değildir; Cemaatle nafile ibâdet yapılamaz vs. Kadızade’nin bu fetvalarına Şeyh Sivasi de tam tersi istikamette karşılık veriyordu.

Zikredilen konular üzerindeki bu kutuplaşmada şahsi maksatlar söz konusu olduğu gibi, iki şahsın mizaç, meşrep ve meselelere yaklaşım tarzı farklılığının da büyük rolü vardır. Birgivi gibi tasavvufla uyuşamayan bir yaratılış sahibi olan Kadızade sadece şerî naslara itibar ediyor ve onları çok dar bir açıdan yorumluyordu. Kısaca, nazar ve akıl metoduyla hareket ediyordu. Halbuki Şeyh Sivasi bir mutasavvıf olması itibariyle keşf ve müşahede meto­duna itibar ediyor, başka hiçbir şeyi kabule yanaşmıyordu. Her ikisinin me­selelere bu tek taraflı yaklaşımları çatışmanın şiddetlenmesine yol açıyordu.

Kanaatimizce burada üzerinde durulması gereken asıl nokta, söz konusu meselelere Kadızade’nin veya Şeyh Sivasi’nin ne yolda cevap ver­dikleri değil, meselelerin bizzat kendileri, yani mahiyetleri olmalıdır. O dö­nem Müslüman Osmanlı toplumunun üzerinde düşünülmesi ve çare bu­lunması icap eden pek çok hayati meselesi varken, Kadızade’nin çoğu önemsiz ve hatta Hz. Peygamberin ebeveyninin, Firavun’un iman ile ölüp ölmedikleri gibi canlı olmayan meseleleri seçmesi manidardır. Kadızade ni­çin böyle hareket etmiştir? Bu sorunun cevabı bizi Kadızade’nin samimiye­tinden haklı olarak şüpheye düşürecek niteliktedir. Bu itibarla onun asıl ni­yetinin bidatları temizlemek ve bu yolla toplumu selamete ulaştırmak değil, mevki ve şöhret sağlamak olduğu meydana çıkıyor. Emr bi’l-mâruf ve nehy ani ’l-münker meselesi bu niyetin tahakkuku için mahirane tasarlanmış bir meşruiyet aracı olmaktadır. Hatta o, münakaşaları halka kadar indirmek ve taassup duygularını körüklemekle,(33) toplumu içine ittiği kargaşanın ağır so­nuçlarını görmezlikten gelmek gibi büyük bir sorumsuzluk gösterebilmiş­tir. Nitekim Kâtip Çelebi ve Naima hem Kadızade’yi, hem de Şeyh Sivasi’yi bu yüzden ağır bir şekilde itham ederler.(34)

Her hâlükârda, Kadızade ile Şeyh Sivasi’nin bir taraftan vaaz ve ders­lerle fikirlerini halka yaymaya çalıştıkları, bir taraftan da er-Risâletu’l-Kamia lil-Bid'a(35) ve Bidâatu’l-Vâizîn(36)gibi karşılıklı eser ve risalelerle münevver ta­bakayı ve devlet adamlarım etkilemeye çalıştıklarını görüyoruz. İki şahsiye­tin bu sonu gelmeyen mücadelesi bu tarzda bir ömür boyu sürecektir.



5- Kadızade-Şeyh Sivasi Mücadelesi Karşısında Devletin Tavrı ve Mücadelenin Geçici Olarak Sona Erişi

Kadızade ile Şeyh Sivasi arasında giderek ağırlaşan münakaşalar karşısında devlet yetkilililerinin ve özellikle IV. Murad’m tutumu gerçekten dikkate değer. Onun bu münasakalan çok yakından ve bütün teferruatıyla
takip ettiğine şüphe yoktur. Daha önce de belirtildiği gibi, padişah kendi ic­raatına uygun vaazlar, fetvalar veren Kadızade’yi zımnen destekliyordu. Bu­nunla beraber, Şeyh Sivasi'ye de zaman zaman sempati ve yumuşaklık gös­termekten geri kalmadığını kaynaklar kaydediyor.(37) Bunun sebebi bizce açıktır: Çünkü padişah, muhtemelen yakın adamlarının da telkinleriyle, iki taraf arasında dengeyi muhafaza etmenin hem devlet hem de toplum niza­mı açısından daha iyi sonuç vereceğini hesap ediyordu. Kadızade’nin açık­ça ve fiilen desteklenmesi halinde olay karşı tarafın ezilmesiyle sonuçlana­cağından, tasavvuf çevrelerinde bir patlamanın vuku bulmasından ve bu­nun hasıl edeceği tehlikeli sonuçlardan korkuyordu.

Kadızade-Şeyh Sivasi çatışması bu denge siyaseti sayesinde yazılı ve sözlü safhada sürüp giderken, 1635’te henüz 53 yaşında olduğu halde Kadızade vefat etti. Bundan tam dört sene sonra da, 70 yaşmın üstünde iken Şeyh Sivasi öldü.(38) Bu suretle geçici bir müddet için mücadele sona erdi. Fa­kat her iki tarafın fikirlerini benimseyen mutaassıp birer zümre meydana gelmiş, özellikle Kadızade taraftarları geçen bu müddet içinde hayli kuvvet­lenmişlerdi.



6 - Kadızadeliler Hareketinin Genişlemesi ve Fiili Sahaya İntikali

IV. Murad’m 1640’ta ölümü ve yerine kardeşi İbrahim’in tahta geç­mesiyle birlikte, imparatorluğun zecri tedbirlerle kısmen sağlanabilmiş ni­zamı yeniden bozulmaya başladı.(39) İdare mekanizması tekrar muhtelif menfaat grupları arasında nüfuz mücadelesine sahne oluyordu. Bu durum IV. Murad devrinde sırf Kadızade ile Şeyh Sivasi arasında kalması sağlanan mücadelenin, bu defa taraftarları arasında yeniden alevlenmesine ortam hazırladı. Özellikle, Kadızade’den dolayı kaynaklarda Kadızadeliler veya halk arasında 'fakih' kelimesinden bozma Fakılar diye tanınmaya başlayan ve çoğu vaizlerden oluşan taraf ağır hücumlara ve hatta fiili müdahalelere geç­ti. Bunlar, kendileri gibi düşünmeyenleri kâfir ilan edip tarikat mensupla­rına ve bilhassa Halveti ve Mevlevîler’e olan düşmanlıklarını halka da yay- maya giriştiler. Ayrıca sade tarikat mensuplarının değil, onlarla temasta bu­lunup tekkelerine girip Çıkanların da kâfir olduklarını ilan ettiler.(40)Taraftarlarına sürekli tarikat mensuplarını men etmelerini,bunun emr-i bi'l maruf ve nehy ani'l-münker icabı olduğunu telkin ediyorlardı.(41)
Kadızadeliler in tesir ve nüfuz sahalarına almaya çalıştıkları ve bun­da başarıya ulaştıkları ikinci zümre, saray mensupları oldu. Vaazlarını din­lemeye gelen baltacı, kapıcı ve bostancılardan pek çok mutaassıp ve menfaatçiyi devlet nizamındaki bozuklukları istismar ederek etkilediler.(42) Bu etki­lemenin sırf dinî duygulara hitap etmediği, karşılıklı bir menfaat alış veri­şine dayandığı aşağıda görülecektir.

1648’de IV. Mehmed'in henüz çocuk yaşta tahta çıkmasıyla iyice alevlenen saray çevrelerindeki nüfuz ve iktidar mücadelesi Kadızadeliler'in iktisadi yönden güçlenmeleri için gerekli şartlan hazırladı. Bu dö­nemde onların, saraydaki taraftarlarıyla bazı emlak ve vakıfların idaresini yavaş yavaş ellerine geçirdikleri müşahede ediliyor. Ayrıca pek çok dalave­reci ve ihtikârcı tüccar takımının gayri meşru işlerini yine saraydaki adam­ları sayesinde ve tabii büyük rüşvetlerle yoluna koydukları ve bunlardan yüksek gelir sağladıkları bilinmektedir, Kadızadeliler bu yolla bir müddet sonra her meselede devlet işlerine müdahale eder hale geldiler. İstedikle­rini istedikleri zaman istedikleri işe tayin ettirebiliyorlardı.(43) Onların dev­let işlerine bu ölçüde nüfuzları, idare mekanizmasının düştüğü aczi gös­terdiği gibi, atılacak her müspet adımın ve ıslah teşebbüsünün önünde aşılması güç bir engel teşkil ettiklerini de düşündürüyor. Buna karşılık Şeyh Sivasilerin ise bu gibi yolsuzluklara karışmadıklarını Naima özellik­le zikretmektedir.(44) Fakat gerçekte böyle olup olmadığını söyleyecek du­rumda değiliz.



7 -Üstüvânî Mehmed Efendi ve Kadizadelîler hareketinîn Doruk Noktası

Kadızadeliler hareketi IV. Mehmed’in saltanatının ilk yılları boyun­ca böyle bir gelişme ve genişleme kaydederken, bu zümre içinde yeni bir si­manın ortaya çıktığı görülür. Bu sima, vaktiyle memleketi Şam'da bir katil olayına sebep olduğu için kısas korkusuyla İstanbul'a kaçan ve Kadızade Mehmed Efendi ye intisap eden Arap asıllı bir başka Mehmed Efendi idi. Kadızadenin yanında sivrilerek Ayasofya vaizliğine kadar çıkan bu zat va­azlarını sürekli olarak mermer bir sütuna yaslanıp yaptığı için Üstüvânî diye lakaplandırılmış ve zamanla böyle tanınmağa başlamıştı.
Naima’nın ifadesine göre, zahirde şeriatın bütün İnceliklerine uyar, Üstüvânî Efendi bu sayede helvacılar, bostancılar ve Enderun mensupların­dan bir haylisini ders halkasına çekmiş ve bu yolla adını sarayda duyurmuş­tu. Bir müddet sonra kendisinin geleneğe aykırı olarak Hasoda'da vaaz et­mekle vazifelendirildiği ve bu yüzden halk arasında Padişah Şeyhi diye anıl­mağa başladığı görülmüştü.(46) Üstüvânî Efendi gerek sarayda, gerekse halk arasındaki vaazlarında sürekli olarak Kadızade'nin görüşlerini işliyordu.(47)

Kadızadeliler’in bu yeni reisi sarayda kendine iyi bir çevre edindi ve bu kanalla tayin ve azillerde söz sahibi olmağa başladı. Kendi düşünceleri­ne uygun kişilerin, aldığı rüşvetin bir kısmını vererek gerekli yerlere tayin­lerini yaptırıyordu.(48) Bu suretle büyüyen nüfuzundan aldığı kuvvetle tasav­vuf çevrelerine sataşmalarını artırıp halkı da tahrik ediyordu.(49) Bu tahrikler nihayet semeresini verdi ve Kadızadeliler tekkeleri basmak ve ortadan kal­dırmak üzere baskı yaparak Veziriazam Melek Ahmed Paşa'dan izin ve Şeyhülislam Bahayî Efendi'den fetva aldılar. Demirkapı yakınlarındaki Hal­veti tekkesini basıp tahrip etmek için harekete geçtiler. Fakat Samsoncuba-şı Ömer Ağa'nın yerinde müdahalesiyle baskın gerçekleştirilemedi.(50) Eğer başarabilselerdi tekkeyi yıkıp dervişleri öldüreceklerdi. Sonradan durumun vahametini fark eden şeyhülislam pişman olarak verdiği fetvayı iptal etmiş ve Üstüvânî Efendi’yi cezalandırmak niyetiyle aratmışsa da, o çoktan kaçıp saklanmıştı.

Kadızadeliler’le Şeyh Sivasiler arasındaki düşmanlığın bu dereceye varmasında her iki tarafta yer alan kötü niyetli, cahil ve mutaassıp kişilerin büyük rolü olduğu anlaşılıyor. Çünkü bunlar, bir tarafta duydukları sözleri iyice anlamadan ilavelerle değiştirerek öbür tarafa naklediyor, böylece düş­manlığı kızıştırıyorlardı.(51)

İki taraf arasındaki bu mücadele karşısında diğer ulemanın tavrı da düşündürücüdür. Daha kurulduğu devirden beri Osmanlı İmparatorlu­ğunda yüzlerce yıl varlığını yan yana ahenk içinde korumuş, hatta bazen iş­birliği ortaya koyabilmiş tasavvuf mensuplarıyla medreselilerin böyle bir sa­vaş içine düşmesi şüphesiz ilk defa oluyordu. Metot anlayışı ve farkı dolayı­sıyla bu iki kesim arasında zaman zaman anlaşmazlık ve rekabet olmuş ise de, bu hiçbir şekilde bu devirde olduğu gibi tehlikeli bir hal almamıştı.

Kadızadeliler ile Şeyh Sivasiler arasındaki bu mücadeleye, vaizlerin dışında öteki ilmiye mensuplarının katıldıkları malum değildir. Bununla beraber, tasavvuf çevreleriyle ilişkisi olan iki kişi dışında diğer ulemanın Kadızadeliler’e karşı çıkmadıkları ve olanlar karşısında susmayı tercih ettik­leri gözden kaçmıyor. Bu suskunluk ya ulemanın vaziyetin vahametini iyi kavrayamadıklarını, ya da Kadızadeliler’in nüfuz ve baskılarından çekindik­lerini akla getiriyor ki, daha çok bu ikinci ihtimalin varit olduğunu sanıyo­ruz. Aksi takdirde bütün ulemanın Kadızadeliler paralelinde yer aldığını söylemek mümkün değildir.

Kadızadeliler eserleriyle karşı çıkan iki zata gelince, bunların yaptık­ları tek şey, Kadızadeliler’in elkitabı olan, Birgivi’nin Tarikat-ı Muhammedi- ye’sini tenkitten ibaret kalmıştır. Bunlardan Kürt Molla diye tanınan Mehmed Efendi, Kadızadeliler’in şiddetli tepkisini celbetmiş, şeyhülislama mü­racaatla öldürülmesi için fetva istemişler, fakat başaramamışlardır.(52) İkinci­si olan Kefeli Hüseyin Efendi ise Tatar İmam lakabıyla bilinen cesur bir şahsiyettir. Kendisi, Tarikat-ı Muhammediye’deki bir kısım fikirlerin geçer­siz olduğunu eski ulemanın beyanlarına dayanarak göstermeye çalışmış ve mevcut hadislerin pek çoğunun uydurma olduğunu ispatlamıştı. Kefeli Hüseyin Efendi’nin bu eseri, Kadızadeliler’i ilkinden daha çok huzursuz et­miş, şeyhülislamdan bunun da katlini istemişlerdi. Hüseyin Efendi cesaret­le karşı koyarak, Üstüvânî Mehmed Efendi başta olmak üzere Kadızadeli- ler’i açık münazaraya çağırdı. Onlar bu daveti şiddetle reddederek istekleri­ni tekrarladılar ve Şeyhülislam Bahayı Efendi’yi hayli sıkıştırdılar. Bahayî Efendi Kefeli'yi feda etmedi, ama 1653 yılı Ocak ayında topladığı ulema meclisinde eserini imha etmesini ve bir daha böyle teşebbüslerde bulun­mamasını istemek zorunda kaldı.(53)

Zikredilen şu olay, Kadızadeliler’in nüfuzunun kuvvet derecesini gösterdiği nispette, ciddî ilmî tenkitlere dayanamayacak kadar ilmen zayıf olduklarını da ispat eder. Ulemanın, kendilerine karşı ortak bir cephe tesis edecek kadar cesur ve azimkâr olmamaları yüzünden onların bu derece kuvvetlendikleri ve taşkın hale geldikleri de bu suretle meydana çıkıyor. Eğer Kürt Molla ve Tatar îmam yalnız bırakılmayıp desteklenselerdi,Kadızadeliler‘in yıpratılması mümkün olabilecekti.

Görülüyor ki, özellikle ,1640'lardan sonraki dönemde Kadızadelilerin debletin ve ulemanın acizliğinden yararlanıp güçlerinin doruk noktasına eriştiklerini söyleyebiliriz.



8- Köprülü Mehmed Paşa’nin müdahalesi ve Kadızadeliler Hareketinin Sona Ermesi

Üstüvani Mehmed Efendi reisliğindeki Kadızadeliler’in bu güç ve kudretleri meşhur Çınar (Vakvak) Vakası’na (4 Mart 1656) kadar devam et­ti.(54) Bu o ayda kendilerinin pek çok işbirlikçisi ve hâmisi katledildiği için epeyce hırpalandılar. Yeni veziriazam Boynueğri Mehmed Paşa bütün tayin ve azillere bizzat el koyarak Kadızadeliler’i önemli bir idari ve iktisadi güç­ten mahrum etti,(55) Bunun üzerine veziriazam aleyhine kampanya açarak propagandaya başladılar, Aynı sene Venedikliler'in Ege Denizi’ndeki başa­rıları ve bazı adaları ele geçirmeleri kendilerine istedikleri fırsatı temin etti ve veziriazamı azlettirmeğe muvaffak oldular.(56)

Kadızadeliler yeniden eski durumlarına döndükleri inancıyla yeni veziriazam Köprülü Mehmed Paşa’nın işbaşına geldiğinin sekizinci günü ona bir gözdağı vermek ve güçlerini göstermek üzere bir gövde gösterisi dü­zenlediler, Cuma'ya tesadüf eden o gün, Fatih Camii’nde namaz esnasında makamla okuyan müezzinleri dışarı atmak istediler, fakat derhal müdaha­le ve mukabele gördüler. Bu suretle üzücü birtakım olayların çıkması ön­lendi. Ne var ki, hırslarını alamayan Kadızadeliler İstanbul’da ve haricinde ne kadar tekke varsa ortadan kaldırmak ve bu emr bi’l-mâruf ve nehyi’l- anil münker vazifesi için halkı kendilerine yardıma çağırdılar. Niyetleri tekkele­ri yıktıktan sonra şeyh ve dervişleri “tecdid-i iman”a davet etmek, reddeden­leri öldürmekti. Bunu yaptıktan sonra padişaha gidecekler, ne kadar bidat varsa bizzat kaldırmak için izin isteyecekler ve bir başlangıç olmak üzere de camilerdeki birden fazla minareleri yıkacaklardı.(57)

Bu düşüncelerin gerçekleşmesiyle imparatorluğun şu nazik döne­minde doğacak korkunç sonuçları tasavvur eden Köprülü Mehmed Paşa he­nüz olaylar başlamadan gerekli tedbirleri alırken, bir yandan da adamlar gönderip Kadızadeliler’i iknaya çalıştı. Faydası olmayınca, IV. Mehmed’in huzurunda topladığı bir ulema meclisinde “îkaz-ı fitneye bâis olanların ce­zaları tertib olunmak lâzım idiği”ne dair bir fetva aldı. Padişah da suçlula­rın yakalanıp idam edilmesi için emir verdi.(58) Sonunda, başta Üstüvânî Mehmed Efendi olmak üzere, Türk Ahmed ve Divane Mustafa gibi elebaşı vaizler yakalandı; böylece feci olayların önüne geçilmiş oldu. Ancak Köprü­lü suçluları idam yerine Kıbrıs'a sürgüne göndermekle yetindi.(59) Bu, Kadızadeliler hareketinin fiilen sona ermesi demek oluyordu.

9- Sonuç

Kadızadeliler hareketi, ilk bakışta 17. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nun buhranlı bir döneminin ortaya çıkardığı dinî bir olay gibi görün­mektedir. Hareketin maksadı, görünüşte dinde bir tasfiyeye gitmek, bu yol­la devleti kurtarmaktır. Bununla beraber yukarıdan beri anlatılan olaylar bir bütün olarak gözden geçirildiğinde, gerçekte köklü bir dinî tasfiyecilikle il­gisi bulunmadığı anlaşılmaktadır. Bu bakımdan Kadızadeliler hareketi, biz­ce, müsait ortamdan faydalanarak, tasfiyeciliğin paravanası ardında bazı di­nî çevrelerin mevcut nüfuz ve iktidar mücadelesine katılması ve bundan menfaat sağlaması şeklinde yorumlanmak gerekir.

Bu hareketin belli bir müddet devletin iç politikasını desteklemek amacıyla IV. Murad tarafından akıllıca kullanıldığı görülüyor. Ancak IV. Murad gibi güçlü bir hükümdarın elinde fazla zararlı olmadan tutulabilen Kadızade-Şeyh Sivasi mücadelesinin IV. Mehmed’in çocukluğu dönemin­de tehlikeli içtimai sonuçlar doğuracak bir dinî buhran şekline dönüştüğü de gözden kaçmamaktadır. Köprülü Mehmed Paşa'nm yerinde ve tam za­manında müdahalesiyle bu buhran sona erdirilmiştir. Ne var ki, Osmanlı İmparatorluğu'nda Kadızadeliler’in din anlayışını paylaşan zümreler daima mevcut bulunmuş, günümüz Türkiye’sinde de bunun uzantılarını görmek mümkün hale gelmiştir.

* Türk Kurumu Araştırmaları, XVII-XXI (1984), s. 208-225

Ahmet Yaşar Ocak- Yeniçağlar Anadolusunda İslamın Ayak İzleri(Osmanlı Dönemi)syf;218-250

Notlar

1-Bu konuda mesala bkz. W. Montgomery Watt, Islamic Philosophy and Theology, Edínbourg 1962, s.159-167: Henri Uoust, Les Schismes dans l’Islam, Paris 1965, s. 266-276: aynı yazar, “Ibn Taymiyya”,el2,Harun Han Şirvanî, İslâm da Siyâsi Düşünce ve İdare, çev: Kemal Kuşçu, İstanbul 1965, s. 115-125.

2- Bütün bu olaylar hakkında toplu bilgi için şuralara bakılabilir; İ. Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi. Ankara 1951, III, 228-349, 375-470: Mustafa Akdağ, Anadolu Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası: Celâli İsyanları, İstanbul 1975, 2- bs; Halil İnalcık, The Ottoman Empire Classical Age, Londra 1973,s. 4 1-52 Stanford j. Shaw, History of The Ottoman Empire and Modem Turkey, Cambridge 1977, I,169-200.

3- Mesela bkz. Koçi Bey Risalesi, İstanbul 1303, Matbaa-i Ebuzziya.

4- Bkz. Kâtip Çelebi, Düstûru'l-Amel li-İslâhi’l Halel, İstanbul 1280 (Aynî Ali Efendi risâlesiyle birlikte). Fakat bu lâyihaların yazarlarının, Osmanlı Devleti'nin ve toplumunun içinde bulunduğu buhranlara günümüzde söylendiği gibi, gelenekçi bir gözle baktıkları bir gerçektir. Onlar, bugün ilerlemiş tarih araştırmalarının belirgin sonuçlan sayesinde bizim kazanabildiğimiz toplu bakış açısına sahip bulunmadıklarından, buhranları dar bir çerçeve içinde ve tek açıdan değerlendirebilmektedirler. Kaldı ki o devirde Avrupa bile Osmanlı İmparatorluğu’nun durumunu teşhis edebilmiş değildi. Dolayısıyla o yazarların eserlerinde ileri sürdükleri çareler de eski nizamın yeniden ih-
yası tarzında olmuş, fakat bu, tabiatıyla sonuç vermemiştir.

5- Kâtip Çelebi biraz aşağıda bahsedilecek olan MîzanuTHakk adındaki risalesinde, XVII. yüzyılda  Osmanlı medreselerinin yetersizliği ve bozukluklarını dile getirmektedir (bkz. s. ıo-ıı).

6- Birgivi Mehmed Efendi 1520 de Balıkesir’de doğmuş ve ilk tahsilini bir müderris olan babasından görmüştür. Sonra kabiliyetinin görülmesiyle babası Ali Efendi tarafından İstanbula gönderilmiş ve tahsilini burada tamamlamıştır. Bir ara tasavvuf mesleğine geçmek niyetiyle Bayrami Melamileri’nden Karamanlı Şeyh Abdurrahman Efendi'ye intisap etmiş, fakat rivayete göre riyazata tahammül ve Vahdet-i Vücud meselesini tasvip edemediği için vazgeçmiştir. Bir müddet İstanbul'da tedris faaliyetinde bulunan ve giderek tasavvufa karşı menfileşen Mehmed Efendi, II. Selim zamanında, muhtemelen, İstanbul’da ve saray çevrelerinde gördüğü ve tasvip etmediği bazı durumlar sebebiyle memleketine dönmek istemiştir. Hemşehrisi ve padişahın hocası Atâullah Efendi’nin Birgi'de yaptırdığı medreseye kendi arzusuyla müderris tayin edilmiş, 1573’te vebadan ölünceye kadar burada dersler ve vaazlar vermiş, fikirlerini yaymaya çalışmıştır. Bu sebeple kendisi Birgivi yahut İmam Birgivi diye anılır. Hakkında geniş bilgi için bkz. Nev'îzâde Atayı, Zeyl-i Şakayık, İstanbul 1269, I,179. Kâtip Çelebi, Mîzânu’I-Hakk fi İhtiyârîl-Ehakk, İstanbul 1306. s. 120-125; Bursah M. Tahir, Osmanlı Müellifleri, İstanbul 1333,1, 2537255; Uzunçarşılı, III, 363; Kasım. Kufralı, “Birgivi”, ÎA. Birgivi Mehmed Efendi’nin hayatı şurada daha geniş olarak ele alınmıştır: Emrullah Yüksel, Les Idées Religieuses et Politiques de Mehmed al-Birkêwî, basılmamış doktora tezi, Paris 1972; ayrıca bkz. Mehmed Şimşek, Les Controverses sur la Bid a en Turquie, basılmamış doktora tezi, Paris 1977, s. 51*54 vd.

7- Bütün bu olaylara dair bkz. Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, Ankara 1964, 2. bs II, 345-361; İ Hami Danışmend, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi İstanbul 1971, 2. bs., H, 121-328; İnalcık, s. 35-41; Shaw,I, 87-111.

8-Bkz. Kufrab, "Birgivi-, IA. Birgivi'nin muhtelif konulardaki fikirleri hakkında geniş bilgi için bkz.Yüksel, s,90-207, Şimşek, s.51-54

9- Bkz. İnalcık. s. 184. Şüphesiz, sorumluluk altında bulundukları için durumu ve gerçekleri daha iyi görmeleri sebebiyle ona göre hareket etmek zorunda olan devlet hizmetindeki ulemanın,Birgivi tarafından tenkitlere uğraması kaçınılmazdı.

10-Kâtip Çelebi, Mizan. s, 125.

11-Bkn. es-Seyfus'Sârim fi Ademi Cevazi Vakf-in-Nükud ve'd-Derahimt, Süleymaniye (Esad Efendi) ktp,nr. 1581.

12-Kufralı, a.g.m,; Cavid Baysuu, "Ebuasuud Efendi", f,4.; İnalcık, a,ye, Geniş bilgi için 6 nolu notlu zikredilen yerlere başvurulmalıdır.

13-Ebussuud Efendinin, raks ve semanın haram olduğuna dair verdiği fetvalar, tarikat çevrelerinden mukabil risalelerle cevaplandırılıyordu. Bilhassa Mevleviler bu işin içinde durmuşlar, raks ve semanın meşruluğunu savunarak bu münakaşayı ilmi bir seviyede sürdümüşlerdi (bkz, II. Gazi Yurdaydın, “Türkiye’nin dini tarihine umûmi bir bakış" ÎEB, IX (1961), 8. uy).

14-Kâtip Çelebi. Mizan, s. 123.

15-Zikredilen bu mühim şahsiyetler için Elı ve Ela’deki ilgili maddelere bkz.

16- Birgivi yazdığı kitap ve risalelerle bid’atlara karşı hayatı boyunca savaşmayı gaye edinmişti. Kendisine asıl şöhretini sağlayan, Vasiyyetname ile, kısaca Tarikat-ı Muhammediye diye tanınan et -tarikatu'l- Muhammediyyefi’s-Sireti'l-Ahmediyye adlı eserleridir. Bunlardan birincisi, Türkçe bir ilmihal kitabı olup, öteki ise, Birgivi’nin vaaz ve irşadlarındatı bir kısmım ihtiva eden Arapça bir eserdir (bkz. İs­tanbul 1309). Pek çok şerh ve tekmileleri vardır (bkz. Yüksel, s. 90 vb.). Bu eserin Osmanlı din ta­rihindeki yeri oldukça mühimdir. Çünkü hem yazıldığı devirden günümüze kadar çok okunmuş din adamlarının temel müracaat kitaplarından biri olmuş, hem de dolayısıyla halkın din anlayışı­nın şekillenmesinde ve bazı meselelerdeki bir takım görüşlerinin oluşmasında rolü bulunmuştur, Konumuz açısından da ayrı bir önemi vardır; zira Kadızadeliler’in dayandıkları ana kitap vazifesi­ni görmüştür.
Müellifinin tarikatlara karşı olduğunu vurgulayan bir isim taşıyan bu eser, o devir müslüman Osmanlı toplumunun ihtiyacı olan dinî, ahlâkî ve âdabı muaşeretle ilgili pek çok konuyu, meseleyi ele almıştır. Bunlar işlenirken âyet ve hadislerle, eski ulemadan müellifin görüşlerine uygun na­killerle belgelendirilmiştir. Yüzlerce yıl tutulmasının bir sebebi de budur.
17- Osmanlı uleması önceleri, muhtemelen, tahsile gittikleri Mısır ve Suriye gibi ülkelerde; İstan­bul’un fethinden sonra ise herhalde buraya gelen Arap uleması vasıtasıyla Ibn Teymiye ve öğren­cilerinin eserlerini tanımışlardır. Ancak bilhassa 1517'de Mısır’ın zaptından sonra Osmanlı devlet hizmetine alınan Arap alimleri, Ibn Teymiye’nin eserlerini tekrar bazı çevrelerde tanıtmış olmalı­dırlar. İşte, Birgivi de bunlarla temas sonucu bu eserleri tanımış ve ilgi duymuştur. Birgivi’nin eserlerindeki fikirlerin Ibn Teymiye ve öğrencilerinin eserleriyle alâkasına dair Yüksel ve Şim- şek’in zikredilen tezlerine bakılmalıdır. Ayrıca Birgivi’in eserlerinin toplu bir bibliyografyası ve yazma nüshaları için bkz. Atsız, Birgili Mehmet Efendi Bibliyografyası, İstanbul 1966.

18- Bu yüzden Kadızade diye şöhret bulmuş, hatta, Kadırga’da Sokullu Mehmed Paşa Tekkesinin şey­hi Sofyalı Büyükkadızade Mehmed Efendi’den ayırdedilmek için Küçükkadızade denilmiştir. Ken­disi ilk tahsilini memleketinde Birgivi Mehmed Efendi’nin öğrencilerinden gördükten sonra, İs­tanbul’a gelerek Dursunzade Abdullah Efendi’ye mürid olmuştu. Daha sonra Tercüman Yunus Tekkesi Şeyhi Ömer Efendi'nin hizmetine
girdi ise de, tıpkı Birgivi gibi tasavvufla uyuşamıyarak vazgeçti.Tahsilini tamamladıktan sonra bir müddet Aksaray’da Murad Paşa Camii’nde ders vetntiş, d idi;! sonra, Sultanseiim Camii vaizi olmuştur. Ayrıca evinin yanındaki mescidde de dersiamlık yapıyordu (bkz. Katıp Çelebi, Mizan, s, 126-127; aynı yazar, Fezleke, II, 182; krş. Naima, VI,219 Uzunçarşilı, III, 364}.

19- Kâtip Çelebi, Mizan, s. 130-132; Fezleke, a.ye. Yazar onun sık sık vaazlarında aşağıdaki gibi sözler söylediğini naklediyor ki, taassubunun derecesini göstermek bakımından zikre değer:
Kelâmı felsefe fülse değer mi

Ana sarraf-ı keyyis baş eğer mi

Mantıkiler ölür ise gam değil

Zira onlar ehli imandan değil

(Son iki mısra Ebuzziya tab’ında yoktur; O. Şaik Gökyayın neşrin­den alınmıştır),

20- Kâtip Çelebi, Mizan, s.1S1; Fezleke, II, 183.

21- Uzunçarşılı, 111, 364.

22- Naima, VI, 220; Fındıklık Mehmed Ağa, Silâhdar Tarihi, İstanbul 1928,1, 57-

23- Naima, a. ye. Naima, Kadızade’nin bu fetvasından cesaret alan IV. Murad’ın tütün ve kahve içen pek çok kişiyi katlettirmesinden gerçekte onun sorumlu olduğunu, bu yüzden hiçten yere yüzlerce günahsızın kanının döküldüğünü teessürle kaydeder. Ayrıca bkz. Silâhdar Tarihi, a.ye.

24- Naima, VI, 221.

25 Uzunçarşılı, a.ye.

26- Bk, Sefine-i Nefise-i Mevleviyân, Bulak 1283,1, 165.

27 -Bkz. Süleymaniye (Hacı Mahmud) Ktp., nr. 1926. Bunun ve Kadızade’nin diğer eserleri için bkz. Şimşek, §.* 8ı vd.

28- Kadızade sadece Tâcu'r-Resâil'de değil, öteki eserlerinde de ibn Teymıye’nin ve öğrencilerinin eserlerinden bahsetmektedir (krş. Şimşek, s. 95)-

29- Kâtip Çelebi, Mizan, s. 132; Fezleke, II, 183.

30- Abdülmecid Sivasi Efendi, Şeyh Muharrem b. Mehmed Zili adında bir zatın oğludur. Halveti şeyh­lerinden Şemsuddin Ahmed Efendi’nin de hem yeğeni, hem halifesi idi. Görüldüğü gibi bir şeyh ai­lesine mensuptu. İstanbul’a yerleştikten sonra, 1591 tarihinden itibaren kendi adıyla anılan tekkeye şeyh olmuş, 1. Ahmed'in Sultanahmed camiini inşasından sonra buraya vaiz tayin edilmişti. Kendi­sinin bazı risaleleri bulunmakta, aynı zamanda Şeyhî mahlasıyla şiirler de yazmaktaydı. Halk ara­sında kerametleri yayılmıştı (bkz. Kâtip Çelebi, Mizan, s. 126; krş. Naima, 218; Bursalı, 1,120).
31- Kâtip Çelebi, Mizan, s. 132; Fezleke, n, 183. Müellif, Şeyh Sivasi'nin de karşılık olarak Kadızade’yi mülhid ve zındık ilân ettiğini söyler.

32- Naima, VI, 219-220; krş. Uzunçarşılı, 111, 365-366; İnalcık, s. 184. Bu meselelerin ilahiyat açısın­dan münakaşa ve hükümlerine dair bkz. Şimşek, s. 110-225.

33- Kâtip Çelebi ve Naima bu duruma esefle işaret ederler (bkz. Mizan, s. 1327; Naima VI, 221). Ni­tekim Kâtip Çelebi Mizanul Hakk’ı, halkı birbirine körükörüne düşman olmaktan kurtarmak ve itidal yolunu göstermek için yazmıştır. O burada, yukarıda bahis konusu edilen meseleleri birer birer ek almış, eski ulemanın eserlerinden de deliller getirerek uygun cevaplar vermeye çalışmıştır. Müellif aynca. imanların yaratılış itibariyle farklı mizaç ve meşrebde olduklarını;bunun tabii karşılanmasını gerektiğini;dolayısıyla yerleşmiş bir takım  âdet ve örflerden halkı vaz geçtirmenin mümkün olmayacağını kaydeder. Bunların üzerine gidildiği takdirde toplum nizamın sarsılacağını,bu bakımdan Kadızade ve Şeyh Sivasi'nin yollarının yanlış olduğunu da sözlerini ekler.

34- Kâtip Çelebi, Mizan, s. 132, Naima, VI, 219, 221. Her iki yazar da bu şahısların asıl maksatlarının şöhret yapmak için padişahın dikkatini celbetmek olduğunu söylerler.

35- Kadızadenin bıı eseri, Süleymaniye (Serez) Ktp., nr. 3376/12 de bulunmaktadır.

36- Şeyh Siyasi’nin zikredilen eseri için bkz. Süleymaniye (Kılıç Ali Paşa) Ktp., nr. 1032/2.

37- Naima, VI, 221; krş. Uzunçarşılı, III, 366.

38- Kâtip Çelebi, Mizan, s. 126; Naima, VI, 218. Kadızade'nin vefatından iki sene sonra, yani 1637 de,
Sakarya havalisinde Şeyh-i Sakarya namıyla mehdilik iddia ederek ayaklanan bir zatın, dikkate de­ğer olaylara sebep olduğu görülür (bkz. Kâtip Çelebi, Fezleke, s. 195-196; Naima, III, 3i7'319î Uzunçarşılı, III, 206; Danışmend, III, 372-373). Kadızadeliler hareketiyle bu olayın aynı döneme rastla­ması herhalde bir tesadüf eseri olmasa gerektir. Her iki olayın da halkın içinde bulunduğu İçtimaî bunalımla sıkı sıkıya ilgisi muhakkaktır.

39- Bu dönemin iç ve dış olayları için bkz. Uzunçarşılı, III, 228-244; Danişmend. III, 387-411; Shaw, I, 200-206.

40- Naima, VI, 222; krş. Uzunçarşılı, III. 367. Naima, “Gürüh-ı mü'minîn ve muvahhidîn firka firka olıb mecûlis ve mehâfilde kuşe be-kuşe mübâhase ve ğâvğa ve bihude muârazalar ile birbirlerin riisvâ itmek- den hâli değiller idi" demek suretiyle işin fecaat derecesini ortaya koyar. Kâtip Çelebi ise, taassubun bu kadar şiddetlenmesine, akli ilimlerin (o bununla dinî ilimlerin dışındaki bütün sahaları kasde- diyor) ihmalinin sebep olduğunu, bunlar tedris edilmedikçe taassubun kaldınlamıyağını belirt­mektedir (bkz. Mizan, s, 15-17; krş. İnalcık, s. 185).

41- Naima, VI, 222; krş. Uzunçarşılı, III, 367.

42- Naima, VI, 223; krş. Mufassal Osmanlı Tarihi, İstanbul 1960, IV, 2047-2047; Shaw, I, 207,

43 Naima, VI, 222-224, 230. Tarihçi, Kadızadeliler sayesinde pek çok saray mensubunun da bu yol­suz tayinlerden, büyük servetler elde ettiklerini yazar. Ayrıca Kadızadeliler’in şeriata aşın düşkün­lüklerinin tamamen zahirî ve âlet mesabesinde oluşunu, aslında büyük bir ahlâk sukûtu içinde bu­lunduklarını bazı olaylar zikrederek göstermektedir (bkz. VI, 227-228). Benzer olaylardan birisini de Evliya Çelebi zikrederek Naima'nın anlattıklarını doğrular ve onun gibi, Kadızadeliler hakkında menfî düşüncelerini açıklamaktan çekinmez (bkz. Evliya Çelebi Seyahatnamesi, İstanbul 1314, IV, 247-249). Ancak Kadızadeliler’in hepsini aynı gözle görmek de doğru değildir. Aralarında herhal­de yapılan yolsuzlukları tasvip etmeyen ve samimi olarak -yanlış yolda olsa bile- dinî duygularıy­la hareket edenler vardı.

44- Naima, VI, 222.

45- V, 53-54.

46- A.g.e„ V, 54. krş.}. de Hammer, Histoire de l’Empire Ottoman, Paris 1835, 264; Uzunçarşılı, III, 368.

47- Üstüvânî Mehmed Efendi nin vaazlarından bir kısmının metnine Üstüvânî Risalesi adıyla sahip bu­lunuyoruz. Bu risale, adı geçenin öğrencilerinden biri tarafından vaaz metinlerinin bir araya top­lanmasıyla meydana gelmiş olup H.G. Yurdaydın bunu ilk defa bir makalesinde inceleyip tanıt­mıştır (bkz. Üstüvânî Risalesi”, ÎFD, (I962), s. 71-78). Sultana ’l-vâızin olarak tavsif edilen Üstüvanî Efendi nin bu risalesi, bazıları Kadızadeliler ile Şeyh Sivasiler arasında münakaşa edilen ko­nulardan oluşan 50 küsur bab’a ayrılmıştır. Her hüküm, İbn Teymiye’den Birgivi'ye kadar aynı ekolün mensubu ulemanın fikirleriyle desteklenmiştir.

48- Naima, V, 53, 264: Uzunçarşılı, IIIı, 371.

49- Naima, V, 56; krs. Shaw, I, 207.

50- Naima, V, 56-58; krş. Hammer XI, 264-266; Uzunçarşılı, III, 368-369, Olayın tafsilatı için göste­rilen sayfalara bkz.

51- Naima, V, 55. Tarihçi, Kadızadeliler’in elebaşılarından olan vaiz Türk Ahmed ve Divane Mustafa gibi mutaassıp tahrikçilerin faaliyetleri ve garip din anlayışları konusunda ibret verici pasajlar kay­deder, (bkz. "V, 226-227).

52- Kâtip Çelebi, Fezleke, II, 383; Naima, V, 264-269; krş. Uzunçarşılı, III, 370-371. Tarikat-ı Muham mediye’yi tenkit edenler arasında Şeyh Sivasi’nin halifesi ve zamanın ileri gelen Halveti şeyhlerin­den Abdülahad Nuri Efendi de bulunuyordu. Onun da aynı muameleye mâruz kaldığını biliyoruz (Fezleke, n, 383). Kâtip Çelebi’nin şahsî kanaati, yazılan bu tenkitlerden hiç birinin ilmî hüviyete sa­hip olmadıkları merkezindedir. Abdülahad Nuri Efendi’nin, sema’ ve deveranın meşru olduğu ko­nusunda Deverân-ı Sûfiyye (Süleymaniye Hacı Raşid Paşa) Ktp. nr. £7/5) adında bir risalesi vardır.

53- A.g. eserler, a. ye.

54- Bu olay hakkında bkz. Uzunçarşılı, III, 258-299; Danişmend, İÜ, 420-421,

55- A.g.e., III, 421-422; Uzunçarşılı III, 303-205.

56- Naima VI, 224.

57- A%.e„ VI, 224-226; Silahdar Tarihi, I, 59; krş. Uzunçarşılı, III, 372-373.

58- A,g. eserler, a. ye.

59- Köprülü Mehmed Paşa’nın bu davranışının, henüz iktidara geldiği bir sırada, fazla ileri giderek Kadızadeliler’i ayaklandırmaktan çekindiği tarzında yorumlanması mümkündür.
Bu yazının hazırlanışı sırasında Kadızadeliler hareketi hakkında Necati öztürk tarafından İngilte­re de bir doktora tezi yapılmış olduğu bilinmekteydi. Ancak yazının baskıya verildiği güne kadar söz konusu bu tezi görmek mümkün olmamıştır.

..........